(Parathënie)
Nga Fran Luli *
Libri, që po u paraqitet lexuesve ka vlerën e vet të madhe për të njohur edhe më mirë disa figura të shquara të fesë dhe të kulturës shqiptare, veç atyre shkrimeve, që janë bërë nga autorë të ndryshëm për disa nga këto figura, ndonëse këto të fundit kanë pasur trajtim të pjesshëm, sipas qëllimit të këndvështrimit të kësaj apo atij shkruesi.
Autori i, librit të pranishëm “Mes Kryqit dhe Atdheut”, Klajd Kapinova, i ka vënë vetës detyra të tjera, më një hapësirë paraqitjeje më të gjërë të këtyre figurave, duke përjashtuar këtu dom Ndre Zadejën, për të cilin ka një monografi dy pjesësh, kryesisht me shkrime të vetë Zadejës, pa shumë analiza e komente.
Për këtë a atë shkrues, për këtë a ato shkrime, diçka esenciale, duhet veçuar, se sa herë të bëhen objekt studimi dhe trajtimit klerikët tanë dhe historia e gjatë e kishës shqiptare, të gjitha penat, të djeshme dhe të sotme, kanë pasur kurdoherë çfarë të shkruajnë.
Asnjëherë studiuesit nuk duhet të kenë mbetur të kënaqur plotësisht me artikuj dhe monografitë e tyre. Dhe kjo është e kuptueshme dhe e pranueshme, sepse të merresh me jetën dhe veprën e klerikëve tanë dhe të vetë kishës, do të thotë të besh historinë e gjatë të vetë popullit dhe të vendit të shqiptarve, të përshkruash vetë kulturën e këtij populli, si drejpërdrejtë ashtu dhe tërthorazi.
Për këtë të fundit, flet sidomos vetë literature jonë e vjetër, rreth së cilës, prof. Eqrem Çabej (1908-1980) ynë i ditur, njohës i mirë i gjuhës dhe kulturës shqiptare, ndër të tjera shkruante: “Si shumica e literaturave t’Europës, edhe literatura shqiptare fillimet e saj i ka me përmbajtje fetare”.[1]
E, vetëkuptohet që kur themi literaturë, bëhet fjalë për kulturë. Rikujtojmë në këtë mes, që vetë dokumenti i parë i shkruar në gjuhën shqipe, është pikërisht “Formula e Pagëzimit” (më 8 nentor 1462) e imzot Pal Engjëllit.
Po kështu, vepra e parë e shkruar dhe e botuar në gjuhën shqipe, është përsëri me karakter fetar, “Meshari” i dom Gjon Buzukut (në vitin 1555), bile shkruar edhe me motivin patriotik, “prej dashurisë së Atdheut tonë” (Buzuku: “në së dashunit së botësë sonë”), ku fjalën “botë”, ky dhe ndonjë tjetër, e përdor me kuptimin “Atdhe” (Patria).
Trajtimi dhe, veçanërisht, mbrotja e jetës dhe e veprimtarisë së klerit shqiptar është mjat e vështirë dhe serioze, si nga ana e historisë së gjatë të tyre, ashtu dhe nga kalvari i pafund në të cilën kaluan klerikët tanë.
Këtu nuk është fjala vetëm për ato 40 vitet e mohimit të fesë dhe e mbylljes së institucioneve të saj prej regjimit ateist, vite, që domosdo, përbajnë atë natën e gjatë të errësirës, pus të zezë, por edhe për periudhat e tjera të historisë kishtare shqiptare, ku duhen veçuar sidomos atë kohën e gjatë të mesjetës, ku veproi fuqishëm lufta kundër ikonave, ikonoklastia, lufta e ashpër e skizmatikëve kundër kishës katolike, skizmë, që çoi deri edhe në rrënimin e mjaft kishave dhe manastireve, sidomos në Veri të vendit.
Aty shtohet ai vrull i fuqishëm i sundimit turk 5 shekullor, i cili veproi në Shqipëri në shumë plane: politike, ekonomike, ushtarake, por, mjerisht, edhe në psikologjinë dhe në ndërgjegjën fetare të popullit shqiptar.
Këtu nuk mund të harrohet kurrësesi vdekja e parakohshme e Pjetër Bogdanit, i cili u mbyt ose më mirë të themi e mbytën në lumin Drin, dhe s’ishte një vdekje aksidentale.
Nuk duhet harruar vdekja dhe përndjekja e vazhdueshme e imzot Pjetër Bogdanit në shërbimin e tij fetar nga politika e ngushtë serbe dhe turke, i cili pati dhe raste të mbyllej edhe me vite të tëra nëpër shpella. Edhe sot kemi toponimin “Shpella e Bigdanit” në Rrjoll të Mbishkodrës e cila flet gjithçka. Dhe pasoja e rënda të pashlyeshme, dihen mirëfilli, ku më se 2/3 e popullsisë e islamizuan.
Vetëkuptohet, pastaj se ç’hoqi e, më shumë, ç’do të ketë hequr kleri katolik dhe ai ortodoks gjatë këtyre qindravjeçarëve, ku edhe objektet e shumta të kultit po atë fat të zi patën, me shndërrimin e kishave në xhami dhe mjat të tjera të rrënuara përtokë, krejtësisht të shuara.
Por, falë qëndresës së një pjese të popullit dhe të meshtarëve të tij, mjaft kisha ortodokse në Jug të vendit vazhduan jetën e tyre, duke na ruajtur, veç të tjerave, edhe mjaft objekte të rëndësishme të artit tonë të mrekullueshëm kishtar, të cilat sot ngrejnë kryet lart dhe qëndrojnë si përmendore të fuqishme përpara historisë, kulturës dhe fesë kristiane të vendit tonë.
Kishat katolike në Veri, vërtet, që pësuan më tepër rrënime, por vetë ky rrënim flet për lashtësinë e tyre, ku shati i arkeologut ka vepruar dhe duhet të veprojë edhe më tepër për të zbuuar, jo vetëm muranat, por dhe objektet e tjera të artit të tyre, mbuluar nga shekujt e gjatë.
Ato objekte kristiane, që u takojnë kohëve të mëvonshme, bile, edhe ato të malëve tona, përsëri duhen gjurmuar si më të reja e si më të lehta në kërkim, ku janë zbuluar dhe duhet të zbulohen mjaft piktura, skuptura me afreske të ndryshme bizantine dhe romake, një pjesë e të cilave ende mbetën ndër disa muze të vendit, ndonëse janë pakësuar dhe demtuar shumë kohët e fundit.
Këtyre mangësive dhe kufizimeve të drejtim të kërkimit arkeologjik, u ndihmojnë, domosdo, të dhënat dhe burimet historike, të cilat për jetën dhe veprimtarinë kishtare janë të bollshme, një pjesë e mirë brenda bibliotekave dhe arkivave të vendit, pjesa tjetër jashtë vendit, veçanërisht në Vatikan, Venedik e Napoli. Natyrisht, që kërkime të tilla janë bërë edhe në të kaluarën, sidomos nga të huajt, si: albanologu patër Fulvio Cordignano (1887-1952), patër Danjel Farlati (Daniele Farlati Society of Jesus 1690-1773) e Koleti, Stefan Gaspri, Eman Armao, etj.
Por, vetëkuptohet, një punë fort më e madhe, e vazhdueshme, sistematike dhe serioze duhet të ndërmerret prej vetë shqiptarëve, meshtarë e shekullarë, për të hartuar një histori sa më të plotë kishtare shqiptare me një jetë dhe veprimtari kaq të gjatë të krishtërimit ndër trojet tona, për të cilin, mjaft popujt na e kanë lakmi. Kjo histori do të plotësonte fort mirë gjithë historinë e përgjithshme të Shqipërisë.
Duke u kthyer më për së afërmi librit të Klajd Kapinovës, do të verejmë se aty ka përpjekje të mira nga autori për të nxjerrë sa më mirë në dritë figurat dhe personalitet fetare, të cilat i kanë marrë në studim autori.
Vepra nis me Malësinë e Madhe, shikuar në një plan të gjërë: si një trevë e madhe, që ka kontribuar fuqishëm në drejtim të luftës dhe përpjekjeve të vazhdueshme për liri dhe pavarësi nga sundimi i gjatë turk, udhëhequr e frymëzuar prej trimit fatos të Hotit, Dedë Gjo’ Lulit. Këtu vihet mirë në dukje lidhjet e shumta dhe të ngushta të Dedës me klerikët shqiptarë të kohës, të cilët ndihmuan dhe frymëzuan me fjalë e me kryq luftarët e lirisë.
Mos të harrohet se këto lidhje shihen edhe në fund të jetës e të veprimtarisë së Dedës dhe të klerikëve, duke pohuar vetë mons. Zef Simon ipeshkëv në këtë mënyrë “apo si vepruen ma vonë komunistat, tuj nxjerrë prej varrit eshtnat e Mons. Jak Serreqit, Mons. Lazër Mjedës, Mons. Gaspër Thaçit, Mons. Ernest Cozzit, Mons. Benardin Shllakut e At Gjegj Fishtës e së bashku me atë, pa dijtë gja, të Dedë Gjo’ Lulit, eshtnat e të cilit françeskanët i kishin ruejtë në vorret e tyne për t’i ba një monument”.[2]
Dhe a s’është sot paradoksale dje krejt e habitshme, që e gjitha Shkodra nuk ka asnjë rrugë a rrugicë, asnjë objekt tjetër të madh as të vogël me emrin e këtij Njeriu, kur atje në Tiranë së paku një rrugë është me emrin e Dedë Gjo’ Lulit.
E, pra, françeskanët e djeshëm e paskan pasur ndër mend t’i ngritnin një permendore bile!? Po vetë patër Gjergj Fishta o.f.m., që i thuri mbi 800 vargje në “Lahutën e Malëcisë” këtij Heroi, mos bëri gabim!?
Më tej, Kapinova vë ne dukje kontributin e madh të klerit shkodran në Kryengritjen e Malësisë së Madhe dhe në Memorandumin e Gërçës, duke ia bërë të ditur edhe diplomacisë evropiane të kohës, mbështetur, domosdo, në mjaft burime historike.
Vend të rëndësishëm në këtë kapitull, autori ynë i ka lënë polemikës me dy historian, që kanë trajtuar Kryengitjen e Malësisë së Madhe dhe ngritjen e Flamurit të parë shqiptar në Majë të Deçiqit, pas pesë shekuj robërie, më 6 prill 1911.
Autori kritikon ashpër mungesën e seriozitetit shkencor të këtyre historianëve, Xhevat Repishtit dhe Gazmend Shpuzës, ndonëse të dy shkodranë dhe njohës të ngjarjeve dhe momenteve të rëndësishëm historike në trajtimin e problemeve kyçe të luftrave dhe përpjekjeve të shumta të popullit për liri e pavarësi.
Për çudi veçanërisht G. Shpuza, ndryshe ka shkruar për Kryengritjen në vitin 1967 e ndryshe krejt në kohën e fundit. Si ka mundësi, që i njëti autor, për të njëjtën ngjarje, në një hapësirë kohore jo shumë të madhe, të mbaj qëndrim mjaft të lëkundur e bile të kundërt, duke kundërshtuar, kështu, edhe vetën e tij me një kontradiktë të ashpër?
Po tjetri Xh. Repishti, si guxon të verë në pikëpyetje, e bile të mohoj ngritjen e Flamurit të vitit 1911? Si u bie ndesh dhe mohon gjithë atë literaturë të pasur dhe burime të shumta historike të atyre kohërave e të atyrë të mëvonshmeve për dëshminë e vërtetë të Flamurit tonë?
Por, autori i librit “Mes Kryqit e Atdheut”, për Repishtin reagon, veç të tjerave, edhe kështu: “ndonjë “doktor” i shkencave historike vë në dyshim (për të mos thënë se lë të nënkuptosh se a është ngritur ndonjëherë Flamuri Kombëtar me 6 Prill 1911 në Bratile të Deçiqit) se ku dhe si është shkruar ky dhe ai fakt në fjalë!!!?” Dhe menjëherë bën pyetjen, që s’do fare përgjigje për çdo atdhetar dhe shqiptar të ndershëm: “Kështu nderohet simboli i kombit nga vetë shqiptari!?”.
Polemikë bën autori me këta e të tjerë studiues dhe përsa i pëket lidhjes së klerikëve me Dedën e me luftarët e lirisë dhe veçanërisht, me kontributin e madh e të pamohueshëm të këtij kleri në këtë ngjarje të shënuar të historisë sonë kombëtare.
Autori mohon kategorisht dhe e shpreh me ironi të theksuar ato epiketet e turpshme, që iu vunë priftërinjve tanë nga regjimi ateist i 50 vjetëve, si kleri “antikombëtar”, “reaksionar”, njerëz në shërbim të të huajve, në shërbim të Vatikanit, apo të Austro-Hungarisë e sa e sa akuza e proçka të tilla të shemtuara.
Autori për këtë e për të tjera, shkruan: “Në gjakun e komunistëve ishte asimiluar aq shumë fanatizëm dhe urretje ndaj katoliçizmit, se petku i meshtarit u krijonte tërbim deri në sadizëm, prandaj edhe salvimi ka enë më i rrepti dhe më i tmerrshmi se në gjithë vendet e ish-kampit socialist, dhe ëpr më tepër i pakrahasueshëm disa herë në atë çka u realizua barbarisht në Shqipërinë martire.”
Në veçanti, për rolin e mamdh, që ka luajtur Austro-Hungaria në formimin e intelektualëve shqiptarë, në fushën e fesë dhe kulturës, Kapinova shkruan: “Për të parë veprimtarinë “armiqësore” të imperialistëve austro-hungarezë, ndaj Shqipërërisë si armiq të jashtëm të saj, për hir të interesave të padronëve të tij, kleri katolik, sipas “historianit” Shpuza, edhe kësaj here iu “kunvervu” lëvizjes sonë kombëtare. Mirëpo, këtë mendim të “historianit” nuk e ka prof. dr. Uran Asllani, i cili, argumenton shkencërisht: “Në sajë të këtij programi politik e klerikal të Perandorisë së Hasburgëve, gjatë kësaj periudhe u përgatitën personalitetet klerikale, por edhe politike, shoqërore, arsimore, të cilat do të luanin role të rëndësishme në historinë e kombit tonë.” Ku ka veprimtari antikombëtare dhe reaksionare të këtyre prelatëve, kur lexojmë fjalët e historianit patër Marin Sirdani o.f.m.: “Bashkë me malësorët ishin edhe të gjithë famullitarët e tyre, …qi kshillojshin nalt moralin, me shpresë me fitue prej asajë lufte të drejtat jo vetëm për ato male, por edhe për Shqipninë mbarë”.
Një analizë të hollë, për kontributin e klerikëve tanë në drejtim të lëvizjeve çlirimtare të popullit, duke ndjekur gjallërisht binomin “Fe e Atdhe”, na e jep patër Konrrad Gjolaj o.f.m., i veçuar mirë në librin e Klajd Kapinovës, ku ndër të tjera, patri i mençur, shkruan: “A nuk ishin Françeskanët tonë përkrah Dedë Gjo’ Lulit, që nën zhgunat e tyne, ndër ato gjokse që ma vonë pritën plumbat e komunistëve, futën në Shkabë dykrenare që u valëvit ndër ato Bjeshkë kreshnike?...”
Në përfundim të kontributit të këtij kleri, në problemin madhor të çlirimit të vendit nga zgjedha e gjatë otomane (turke) dhe të mohimit të lloj-lloj akuzave e farsave ndaj klerit katolik prej disa historianëve, autori i librit shkruan: “Të gjithë sa u thanë më sipër, hedhin poshtë falcifikimet e pretendimet e tij (Gazmend Shpuzës – shënimi im F. Luli) për rolin gjoja negative që ka luajtur klerik katolik në lëvizjen kombëtare, argumente të cilat shformojnë “mendimet” më tepër të fabrikuara dhe të njëanshme…”.
Një artikull të ngjeshur autori ia ka kushtuar Kishës Katedrale të shën Shtjefnit të Shkodrës (1858), si më e madhja kishë në vend dhe si kryqendër e hierarkisë kishtare shqiptare, me një histori rreth 150 vjetësh. Klajd Kapinova, është përpjekur të hyj sa më thellë në historinë e ndërtimit të kësaj kishe, fatin, që pësoi ajo më vonë, mjerisht e fatkeqsisht, duke u kthyer në pallat sporti prej kazmës së mësuesve të sistemit ateist 5-vjeçar, rindërtimin e plotë të saj pas viteve ’90 dhe vendosjen e 7 këmbanave, natyrisht, mbështetur edhe në studimin serioz të historianit Gjush Sheldia, “Kryeipeshkëvia Metropolitane e Shkodrës e Dioqezat Sufragane”.
Për përfundimin e punimeve, autori shkruan: “Si datë e përurimit mbahet 7 prill 1858”. Pastaj hyhet në hollësi të këtyre punimeve, kontributin financiar e material që njerëzit kanë dhënë për ndërtimin e Kishës dhe ngritjen e këmbanave dhe të kompanjelit, si dhe të lterit të madh e të tjerëve më të vogël.
Autori vë në dukje se për anën figurative dhe përgjithësisht, për artin e bukur kishtar, kanë marrë pjesë artist të njohur, si: Kolë Idromeno, me të jatin Arsen Idromeno, Simon Rrota, Pjetër Marubi. Autori ynë edhe në historinë e lashtë të kishave të Shkodrës, ku shkruan: “Rezidenca Ipeshkvnore e Shkodrës ose siç njihet ndryshe si shtëpia e ipeshkëvit, që përmendet si domus episcopate zë fill në vitin 1521. Ajo gjendet në qytet, afër kishës katedrale kushtuar shën Shtjefnit protomartir e cila përmendet në vitin 1403…” dhe na vë në dijeni: “Arqipëshkëvi i parë i kryeipeshkëvisë së Shkodrës ka qenë Bassus, rreth vitit 387 mbas Krishtit”.
Në një pikë të veçantë, autori trajton proçesin shkatërrues të kumbanares së kësaj kishe (më 1967), kthimin e këtij institucioni të rëndësishëm fetar në pallat sporti, rindërtimin e kumbanares dhe pajisjen e saj me 7 këmbana. Me të drejtë, autori thekson: “Tempolli i Zotit shndërrohet në pallat sporti. A nuk flet kjo mjaft për veprën “satanike” të atij viti të mbrapshtë, të vitit 1967”, ndërsa patër Zef Pllumi, për ato ditë të zeza të mbylljes së Kishës, ndër të tjera, thekson: “Kje data 19 mars afër orës 5 mbasdreke, e Diela e Larit (dafinave) dhe fillonte Java e Mundimeve; të dielën tjetër me 26 t’atij mueji ishin Pashkët, të cilat nuk u festuan ma, pse java e Mundimeve për Kishën e besimtarët vazhdoi e gjatë: për 24 vjet rresht” (sipas librit të Klajd Kapinovës).
Për ndërtimin e kumbanores së rrënuar dhe për pajisjen me 7 këmbana, ka kontribuar totalisht financiarisht bashkëatdhetari ynë Kolë Preka Cacaj nga Trieshi (Tivari), me banim në Neë York (SHBA). Vetëm për 7 këmbanat dhe 4 sahatet janë investuar rreth 70.000 dollarë amerikanë.
Ishte pikërisht kjo Kishë, në të cilën Papa Gjon Pali II shuguroi katër ipeshkëvij shqiptarë më 25 prill 1993, si: imzot Frano Illia, imzot Zef Simoni, imzot Robert Ashtën dhe imzot Rrok Mirditën.
Pikërisht, ky Papë, i cili, edhe pse kishat tona ishin mbyllur, atij i qante zemra për komunitetin katolik shqiptar, ku autori i librit shkruan: “Selia e Shënjtë gjithnjë ka ndjekur me vemendje të vazhdueshme mbi atë çka ka ndodhur në Shqipëri dhe në veçanti për udhëheqësit shpirtëror të popullit shqiptar dhe për vetë këtë popull martir”, duke cituar edhe disa fjalë të Papës: “Kisha heroike në Shqipëri, e tronditur nga persekutimi i rëndë dhe i gjatë, por e pasuruar nga dëshmia e martirëve të saj, siç e kam kujtuar gjatë vizitës baritore në Arkidioqezën pulieze të Ontrantos në tetor 1990, ka ndarë deri në pikën e fundit dhimbjet dhe shpresat e Kombit…”.
Regjimi komunist ka vepruar jo vetëm në objektet e kultit, por edhe mbi bibliotekat dhe arkivat e kishave dhe kuvendeve françeskane, biblioteka aq të pasura, sa që ishte një krim jashtëzakonisht i madh dhe një humbje e pazëvendësueshme për kulturën tonë në përgjithësi, ku me mijëra libra fetarë e shkectore, të fushave nga më të ndryshme, ose humbën, ose u bllokuan për të mos qarkulluar, ose ranë në duart e individëve për të mos u shfrytëruar nga masa e lexuesve.
Fatkeqsisht, edhe edhe sot e kësaj dite, ndonëse kanë kaluar 10 vjet, nga liria e fesë dhe e besimit, fondi i asaj pjese të literaturës së kishës, që ka mbetur, përsëri nuk është tërhequr nga hierarkia kishtare, por ka mbetur ndër bibliotekat dhe institucionet shtetërore. Për këtë humbje të madhe të literaturës, Kapinova shkruan: “Një fat të tillë të zi, do të kishin kishat dhe kuvendet e tjera në Shqipëri, ku ekzistonin qendrat e kultit kristian dhe literature e pasur e krishterë botërore.
Breshëritë komuniste u drejtuan edhe kundër asgjësimit të bibliotekave shekullore me vlera të pakrahasueshme të Kuvendit Jezuit, Kuvendit të Provinçës Françeskane, Muzeve të Kolegjës Saveriane e Provincës Françeskane, që përbënin koleksione të rralla arkeologjike, etnografike e numizmatike.”
Problemi i literaturës kishatare dhe përgjithësisht, i trashigimisë kulturore, që kishte kisha shqiptare, është mjaft serioz dhe delikat, problem jo shumë i trajtuar nga shtypi i këtyre viteve të fundit, por që kurrsesi s’e ka lënë pas dore autori i këtij libri të ri.
Duke hyrë tek disa figurat e shquara të disa klerikëve tanë, të trajtuara në këtë libër, vërejmë se autori ka bërë përpjekje për të gjurmuar këto figura, natyrisht, me ato material dhe burime që atij i kanë rënë në dorë, të cilat, si për çdo shkrues, nuk janë të plota, për disa arsye objektive. T’i mbrosh me konserguencë dhe përgjithësi fugurat e klerikëve tanë, është mjaft e vështirë. Vështirësia qëndron në disa pika: njohja e jetës së tyre me hollësi mbetet relative, mbasi duhen burime më të sigurta rregjistrat kishtare janë të pjesshëm, arkivat janë të mangët, ku një pjesë zhdukur ose demtuar, ndërsa pjesa tjetër gjendet në arkivat shtetërore; aktet dhe dokumentacioni ndodhet më tepër në institucionet dhe organet gjyqësore (një punë të mirë në këtë kërkim kanë bërë sidomos Pjetër Pepa dhe Uran Asllani); analiza e veprave të shkruara, është një punë jo aq e lehtë për çdo lexues, gjë që varet nga niveli kulturor dhe formimi i përgjithshëm i shkruesit; njohja e teologjisë dhe literaturës kishtare kishtare nuk mund t’u takojë çdo studiuesi.
Me gjithë këto kufizime, njohja dhe mbrojtja e figurave të tilla mund të bëhet deri-diku, duke shfrytëzuar shtypin e kohës, sodomos atë kishtar, duke u lidhur me bashkëkohësit dhe të afërmit, ndonëse këto duhet të jetë mjaft racionale dhe të matura, nëse duam të bëjmë diçka serioze, që t’i qëndroj kohës dhe njerëzve.
Ndër këto figura të analizuara në këtë libër, për mendimin tonë, duhen dalluar disa nga të tjerët. Kështu, në radhë të parë vijnë në vështrim nha katër a pesë personalitete të mëdha klerikësh të shquar në veprimtarinë e gjërë fetare, por edhe kulturore e shkencore-letrare, si: patër Vinçenc Malaj o.f.m., mons. Simon Filipaj, imzot Frano Illia, dom Ndre Zadeja, të cilë me veprën e tyre janë bërë tashmë e më parë të njohurn për lexuesit e besimtarët.
Figura të tjera janë dalluar në veprimtarinë dhe përkushtimin fetar, si: dy imzotët Zef Gashi, Zef Skana. Vend të veçantë nderi zë Nënë Tereza, brenda Shqipërisë dhe në të gjithë botën, si Nëna më e Madhe për besimtarët, të varfërit, të sëmurët, murgesha hyjneshë, regjinesha për të gjithë fetë dhe njerëzimin, Zoja e dytë pas Zojës së Bekuar, Ëngjellesha e Rojës e të gjithë njerëzve, si vetë Engjëlli i Rojës.
Sipas renditjes në librin e Kapinovës, vjen në vështrim dom Ndre Zadeja, meshtari i vuajtur e i përvuajtur, i butë dhe i ëmbli, si Jezu Krishti zemërbutë e i përvujtë. Është quajtur poeti i ëmbëlsisë, por unë e quaj edhe prifti i ëmbëlsisë, sepse para se të ishte poet i afrimuar, ishte prift, me fjalët e ëmbla të mësimit të fesë. Vargje e tij të ëmbla e të thuara me art e mjeshtëri, kurdoherë me limë në dorë, na kujtojnë dom Ndre Mjedën, po i atyre anëve të Zadejës.
Autori, i ka kushtuar një ndër artikujt më të gjatë këtij meshtari e poeti, të cilin e quan “Bilbil i gojëtarisë dhe shpirtëbutësisë së krishterë”. Ai u pushkatua barbarisht, sit ë kishte bërë sakrilegjet më të mëdha kundër njerëzve, por veç asgjë më tepër kishte kundërshtuar idetë komuniste ateizmin dhe anatemën e regjimit 50-vjeçar. Dhe autori i librit shprehet kështu për atë krim: “A mund të vritet zemra e butë e një meshtari karizmatik, që nuk e njihte në asnjë drejtim armën e urretjes vrastare, por predikonte gjithnjë urtësi, paqe, mirësi midis njerëzve…”
Poeti Zadeja, është autor i mjaft krijimeve artistike, ku dallohen: “Ora e Shqypnisë”, “Rozafa”, “Hija e zezë”, “Rrethimi i Shkodrës”, “Ruba e kuqe”, duke lënë në dorëshkrim, sipas Kapinovës veprën “Shpella e Bigdanit” si dhe disa poezi: “Mizhika”, “Piktura”, “Natyra e Zojës”, “Falni”, “Të kryqëzuemit”, “Kunora e bylbylave”, “At Gjergj Fishta”, etj.
Siç shihet, krijimet e Zadejës kanë tematikë të ndryshme, nga vetë prodhimtaria e madhe e poetit. Aty dallohen, sidomos dy motive, si ai patriotic, përmes 5 krijimeve të para dhe ai fetar në poezitë e fundit, duke ndjekur kështu binomin e njohur “Fe e Atdhe”.
Studiuesi akademik Zef Mirdita, nga ana e tij, për kontributin e klerit në fushën e kulturës, në lidhje me poemën “Kunora e bylbylave”, shkruan: “Poema liriko-filozofike anon kah vargu popullor, duke zbritur në trualllin konkret të jetës me elemente didaktike”.
Për melodramën “Ruba e kuqe”, që flet për ngritjen e Flamurit Kombëtar Shqiptar në Deçiq nga trimat e Dedë Gjo’ Lulit, mjaft studiues kanë dhënë mendimin, se ajo ka një motiv patriotik të fortë patriotik, duke u paraqitur Zadeja, me letra në dorë, si një atdhetarë i flakët, gjë, që vërehet edhe tek “Rrethimi i Shkodrës” e ndonjë tjetër krijim.
Për Nënë Terezën, Klajdi nuk është e para herë, që shkruan, me gjithë përkushtimin e tij të madh. Por, kësaj here ai domosdo zgjatet nga vetë përmesat e librit. Me saktësi, në mënyrë kronologjike, në fillim jep datat dhe çastet më të rëndësishme të jetës e veprimatrisë fetare bamirëse të kësaj Nënë të Madhe të përbotshme, të cilat Klajdi s’ka përtuar t’i ndjek, ku ka mundur ndër shkrime të ndryshme nga shtypi i kohës. Më pas jep çmimet e shumta dhe medaljet e pakursyera, që i kanë ofruar institucionet, shtetet, personalitetet e mëdha nga e gjithë bota.
Me mjaft interes janë vlerësimet, që i kanë dhënë Nënë Terezës figura dhe personalitete të shquara e të larta nga bota mbarë, ku po rendisim disa prej tyre, si: Papa Gjon Pali II: “Nënë Tereza shënoi historinë e shekullit tonë. Ajo mbrojti me kurajo veten. Ajo u shërbeu të gjithë qënieve njerëzore, duke i inkurajuar dinjitetin dhe respektin e tyre”, Bill Clinton, President I SHBA-së: “Me vdekjen e Nënë Terezës bota humbi njerin prej gjigandëve të epokës sonë, që ishte në të njëjtin kohë një frymëzim dhe një sfidë për të gjithë”, Presidenti i Italisë Oscar Luigi Scalfaro: “Nënë Tereza është mbretëresha e mëshirës dhe e përkshtimit botëror njerëzor”; Helmut Kohl, Kancelari i Gjermanisë: “Nënë Tereza ishte një shembull i mirësisë e humanizmit të të krishterëve dhe jo të krishterëve, shembull se si duhet të kalojmë këto aspekte të jetës”; Zhak Shirak, President i Francës: “Nënë Tereza mishëronte për mrekulli atë dhunti me atë virtyt të solidaritetit që sot është një nevojë për botën moderne. Tashmë bota ka më pak dashuri, më pak mëshirë, më pak dritë”; Toni Bler, Kryeminsitër i Britanisë së Madhe: “Bota do të trishtohet nga vdekja e Nënë Terezës”; Kofi Anan Sekretari i Përgjthshëm i OKB-së: “Nënë Tereza, e cila kishte vizituar dy herë Kombet e Bashkuara, ishte një shembull brilant bamirësie, gatishmërie dhe bote shpirtërore.”
Nga bota shqiptare, po veçojmë këtu, edhe disa, si: imzot Rrok Mirdita Arqipeshkëv i Arqipeshvisë Tiranë-Durrës: “Nënë Tereza është një nga personalitete më të mëdha, që populli shqiptar ka dhënë, në këtë shekull, për të mos thënë edhe gjatë historisë së tij”; imzot Nikë Prela Ipeshkëv i Kosovës në pension: ”Ajo lufton kundër luftës, që u tërbua kundër jetës. Ajo është ndërgjegja e njerëzimit. Ajo është ambasadorja e së vërtetës dhe e dashurisë, e drejtësisë”; imzot Frano Illia, Arqipeshkëv Metropilitan i Arqipeshkvisë Shkodër: “Një grusht plakë më çudit dhe lëkund botën! Jo, jo nuk është plaka që ka që ka ndonjë fuqi në vetvete, por është Zoti, që me anë të kësja plake të pafuqishme i bën punët e mëdha… Ajo është vegël e Zotit, vegël e lirisë dhe e arsyeshme, e, si e tillë, njerëzore”; Rexhep Meidani President i Shqipërisë: “Bij e shquara me zemër të madhe, kësaj titaneje të shpirtit njerëzor, me dhembje të thellë e devocion për veprën e saj hyjnore, përkulem ne emër të të gjithë shqiptarëve”; prof. Martin Camaj: “Nënë Tereza është legjendë e gjallë. Luftare kundër mjerimit njerëzor”; prof. Mark Krasniqi, akademik: “Simbol i traditës sonë”; Imzot Mark Sopi, Ipeshkëv i Kosovës: “Do të mbetet në kujtim të përhershëm deri sat ë ekzistojë njerëzimi” (të gjitha këto vlerësime, nxjerrë nga libri i Klajd Kapinovës).
Dhe këto e të tjera si këto, të shkruar për Nënën e Madhe, Klajdi i shpreh me emocione, gjë, që shihet edhe në bisedat e tij të lira. Jo kot ky autor i ka kushtuar asaj afërsisht, po aq faqe sad he çdo figure tjetër klerikësh.
Duke kaluar tek prelatët kishtarë të së sotmes, vërejmë se vendin e parë autori ia ka lënë imzot Frano Illisë, jo for si kryeparë i hierarkisë kishtare, por më tepër si kryeparë i veprimtarisë meshtarake dhe kulturore bile si një kërkues dhe studiues shkencor, veçanarisht në kulturën popullore, aq të pasur e të vlerë, duke u renditur, kështu, përkrah at Shtjefen Gjeçovit o.f.m., dhe të tjerëve në fusha të tjera.
I shkolluar brenda seminareve dhe kolegjeve të Shqipërisë, por edhe jashtë saj, në Gjenevë të Italisë, i lauruar për teologji. Edhe ky veprat i ka me karakter fetar dhe shkencor, ku për të parat flasin shkrimet: “Testamenti i ri” (përkthim), “Jeta e Krishtit”, “Papa Vojtila”, “Shën Françesku i Asizit”, ndërsa për të dytat: “Kanuni i Skanderbegut”, “Illyricum Sacrum” (Vol. VII), “Zakonet e Kurbinit”, “Toponomastika e Jubanit”. Nuk duhen harruar edhe veprat letrare “Dava” (roman), me karakter historik.
Kapinova në plan të parë, me të drejtë, ka vënë veprën kapitale me karakter etnografik “Kanuni i Skanderbegut” të imzot Illisë, vepër simoter me “Kanunin e Lekë Dukagjinit” të atë Gjeçovit, bile me material më të pasur. Autori i bën një analizë të hollësishme “Kanunit”, sipas pjesëve, krerëve e shpesh sipas neneve, që janë me mijëra e mijëra, duke dhënë edhe emërtimet e pjesëve e të krerëve, në mënyrë që lexuesi të informohet sa më mirë për këtë vepër.
Për disa pjesë të “Kanunit” autori jep vlerësimet e duhura, ku, midis të tjerave ai shkruan: “Duke e studiuar me vemendje këtë vepër kapitale, rezulton se vend kryesor kanë zënë: “famija dhe organizimi i saj, ndëshkimet dhe gajet dhe dëmet. Këto pika janë trajtuar me hollësi nga vetë rëndësia dhe problematika e tyre në shoqërinë tonë, të cilat mbetën nyja kyçe edhe në ditët e sotme, natyrisht në shfaqje të ndryshme të kohëve më të vona.
Më poshtë Kapinova, vë në pah vlerat e mëdha gjuhësore e, veçanërisht, leksione të këtij “Kanuni”, duke u mbështetur edhe tek punimi ynë për “Fjalorët e Kanunit të Skanderbegut” (dorëshkrim), duke e ndarë atë në disa pjesë, si: leksiku, sintagmat, frazeologjitë, fjalët e urta e proverbat, përshëndetjet dhe ngushëllimet. Për çdo pjesë, autori i librit jep shembuj konkretë.
Kapinova, nuk lë pa trajtuar dhe punën e madhe të disavjetëshme të mons. Illisë në hartimin e veprës, si dhe pengesat, vështirësitë dhe peripecitë e tjera, që ka kaluar Monsinjori për të ndjekur, ruajtur dhe botuar veprën, duke kaluar dekada të tërë.
Dhe këto vështirësi, patjetër, ishin ato të sistemit politik të mbrapshtë të së kaluërës 50-vjeçare. Shumë e sorollati Insituti i Kulturës Popullore, natyrisht, i orientuar nga “lart” për t’a diskutuar veprën e tij, por, më në fund, në vend që të miratohej botimi i veprës, u gjet një “botim” tjetër, siç i referohet Kapinova vetë mons. Illisë. “Ajo mbledhje (përfundimtare për miratim-F.L.) nuk u ba kurrë, por në vend të saj u ba nji tjetër, tuj m’u vu hekurat e tij më plandosë në burg me 23 shtator 1967…”.
Se sa vuajti ky Njeri në burg dhe sa e hëngri atë ulli, na e shkoqit Kapinova kur thekson: “Pas tetë muajve me radhë në hetuesinë dhe burgun e Tiranës, në 25 prill 1968, sentencës së pritur të dënimit me vdekje, do t’i jepnin perfundimin me motivacionin “për spiunazh në favor të Vatikanit””.
Më vonë, dënimi iu kthye me 25 vjet burg, por e vuajti vetëm me 5 vjet më pak. E, pra 20 vjet të plota i kaloi nëpër burgjet dhe birucat e komunizmit. Se si, qysh e tek, vetëkuptohet, por jo më mirë se në Mat’hauzen e Aushvic.
Është për t’u habitur seriozisht se si ky Njeri i vuajtur burgjesh, për 10 vjetët e fundit ndonëse me liri shtypi, nuk shkroi as artikull as vepër për vuatjet e veta ndryshe krejt nga të tjerët, që kanë qarë e sharë me lot e faqe. Siç pohojnë njerëzit e rrethit të hierarkisë kishtare, “Kur e pyesnin se pese nuk shkruan, Monsinjor, për vuatjet e tua?, ai na përgjigjej me humor: “nuk më besohet se i kam kaluar ato vuajtje”.
Në lidhje me veprën “Dava”, ku trajtohet jeta dhe qëndresa e një vajze shqiptare, për të ruajtur karakterin e vet dhe të familjes së saj, autori bashkë me vetë imzot Illinë, e kanë kapur dhe analizuar mirë, objektivisht, pozitën dhe rolin e femrës shqiptare, ndryshe shpesh nga ç’është trajtuar dhe gjykuar nga studiuesit. Kështu, Kapinova, gjykon në këtë mënyrë: “Figura e Davës, si personazh kryesor, përfaqson femrën shqiptare të historisë së gjatë të vendit, e cila nuk është një robinë, as “një kosh me bajtë”, dhe më poshtë vazhdon: “Përkundrazi, me këtë figurë, autori i dokeve, zakoneve dhe i normave të shumta kanunore, imzot Illia, donte të “thonte se gruaja shqiptare ka zënë vendin e saj të merituar në shoqëri dhe familje”.
Vepra “Illyricum Sacrum” (vol. VII) i P. Daniele Farlatit S.J.[3][4] në gjuhën latine, e përkthyer prej imzot Frano Illisë, ruan gjithë vlerën e saj për historinë e kishës dhe të shenjtorëve ilirë, më tepër në tokën e Shqipërisë mesjetare e më tej, me një hapsirë fort më të gjërë se të sotmen.
Është një punë e vështirë dhe mjaft serioze për kohën e sotme, ku latinistët shqiptarë numërohen me gisht, gjë që flet për një formim solid edhe në gjuhën klasike të Monsinjorit tonë.
E mbetur dorëshkrim, kjo vepër kërkon, patjetër të botohet e të publikohet për studiuesit dhe kolegët, ashtu siç presin edhe mjaft vepra të tjera me karakter historiko-hagjiografikë[5] për t’u përkthyer e botuar, vepra të cilat do të ndriçonin më mirë historinë tonë kishtare dhe atë të përgjithshme të Shqipërisë.
Vepra përmban kryesisht kishat e Doklesë, të Tivarit, të Shkodrës, Drishtit, Dejës, Budves, Lezhës, me ipeshkvinjtë, ipeshkvitë, kapelanet, shenjtërit kushtuar kishave dhe famullive të ndryshme, etj.
Për meritat e tij në fushën e shkencës dhe të fesë, në vitin 1993, imzot Frano Illisë i jepet titulli Professor, ndërsa në vitin 1997 “Qytetar Nderi i Shkodrës”.
Në mbyllje të shkrimit të Kapinovës për këtë Njeri, shkruhet: “Mons. Frano Illia, është një figurë e madhe, një burrë i urtë, klerik i përkushtuar dhe një personalitet shkencor, i cili, po me urti e burrëri, zbatoi binomin “Fe e atdhe”, mbajti gjallë kishën, fenë katolike e besimtarët e saj”.
Dom Simon Silipaj, më vonë imzot Simon Filipaj, renditet i pari që përktheu Biblën, të plotë në gjuhën shqipe, Testamentin e vjetër dhe Testamentin e ri duke u dhënë, kështu, në dorë lexuesve, meshtarë e shekullarë, Shkrimin e Shenjtë, Fjalën e Zotit, në gjuhën amtare.
Autori i librit tonë, Kapinova, këtë Njeri të madh të letrave, këtë biblist të vërtetë, quan “Imzot Simon Filipaj një Sh’Jeronim i dytë i Kishës në trojet shqiptare”, kurse mons. Zef Gashi, një artikull të tij kushtuar kësaj Figure, e titullon: “Mons. Simon Filipaj kolosi brilant i përkthimit të Fjalës së Zotit në shqip”.
Me këtë përkthim, veçanërisht, ne mësuesit e gjuhës shqipe jemi entuziazmuar më shumë se të tjerët, sepse aty kemi parë aftësitë e mëdha shprehëse të gjuhës sonë, e cila qenka e zoja për të dhënë të gjithë kuptimet me nuancat më të holla të fondit të pasur të fjalëve të Biblës, natyrisht me leksikun e pasur dhe të larmishme të kësaj gjuhe, siç është shqipja e jonë. Dhe kjo punë kolosale, në dobi edhe të leksikografisë së shqipes u arrit në sajë të kulturës së mirë gjuhësore të imzot Filipajt, i cili zotëronte mjaft mirë gjuhën e vet amtare, por, siç na njofton Klajdi, ai dinte dhe kroatishten, gjermanishten, frengjishten, italishten bashkë edhe me latinishten e greqishten.
Ky prift, në të vërtetë njihet si biblisti më i mirë i kohëve të fundit në Shqipëri e në “trojet e vendet e tjera, ku ka shqiptarë e ku flitet shqipja”. Vdekja e parakohshme e tij solli një boshllëk të madh në liturgjinë kishtare e, në veçanti në studimet biblike. Ai mund të na jipte, ndoshta, edhe një fjalor biblik të përsosur, që shqipes i mungon, për fat të keq, ndonëse ne e kemi hartuar një fjalor të tillë (që është në proces botimi) por nuk premtojmë të jemi të plotë, natyrisht, si një fjalor i parë i kësaj natyre (“Fjalori biblik” i imzot Nikë Prelës, përmbledhje artikujsh, pas vdekjes është mjaft i kufizuar, vetëm me 100 fjalë).
Imzot Simon Filipaj, ka përkthyer edhe libra të tjerë fetarë, si: Tekste biblike, Tekste liturgjike, Tekste ritual-sakramendet, Tekste katekistike, duke kompletuar, kështu, deri-diku, të gjithë librat biblike dhe ata të meshës.
Zelli i këtij njeriu të fesë ishte më i madh nga ç’kuptojmë. Ai rindërtoi, pothuajse plotësisht, kishën e shën Gjergjit të Bunës, një ndër kishat më të vjetra të Mesjetës në Shqipëri, duke e oajisur me të gjitha objektet e tjera të një institucioni fetar.
Siç nga njofton mirë Klajd Kapinova, ai mblidhte e ruante si relike të çmuara mjaft objekte të kultit kristian, që ruanin gjithë vlerën e tyre muzeale, si këmbana e vitit 1768, një kelk i vitit 1783, dy piktura druri, ku shquhen dy shenjtërit: Shna Rroku dhe shën Mëhilli.
Parë në kompleks, imzot Simon Filipaj mbetet një njeri i fësë, i kulturës kristiane, njohës më i mirë i Biblës, përkthyesi më i aftë i Shkrimeve të Shenjta dhe shumicën e kohës, atje në një kishë të famullie krejt të thjeshtë, larg qendrave të rëndësishme kishtare. Si e bëri gjithë këtë punë kolosale? Me punë, vullnet të fortë dhe me një bibliotekë, duket, shumë të pasur. Me bese e shpresë në Zotin, njeriu ia arritka të bëj vepra të mëdha, kudo që qenka.
Prifti tjetër i diasporës shqiptare, gjithnjë në Mal të Zi, patër Vinçenc Malaj o.f.m., renditet përsëri dhe ky ndër ato njerëzit e fesë, por dhe të kulturës shqiptare, bile në një plan më të gjërë, në atë të albanologjisë, përkrah albanologëve të tjerë të vendit.
Deri sot i njohur si doktor i shkencave, por sipas Kapinovës edhe si profesor e akademik. Patër Vinkoja, është një ndër ata dijetarë, që studio në Universitetin “La Sapinza” të Romës (themeluar në vitin 1303.)[6] veç atij të Zagrebit, për t’u formuar mirë, kështu, si njeri i letrave humane në veçanti.
Është një studiues mjaft prodhimtar,, me artikuj, studime e vepra të plota. Njeri i gjallë jashtë mase, gjithmonë me një zemër të re e forcë rinore, me vullnet, zell të veçantë, i kudondodhur në rrethe dhe institucione kulturore e shkencore, brenda Malit të Zi dhe gjithë Jugosllavisë, por edhe në Shqipëri e në vendet perëndimore, për të cilat flasin bashkëpunimet e tij me sa e sa revista e organe të tjera botuese, andej e këtej.
Veprimtaria e Patrit është e gjërë, por më fort, ai dallon në historinë e kishës e të klerit shqiptar, veçanërisht, për françeskanët e paharruar, që pajisen vendin e kombin me fe, dije e kulturë, duke shtuar dhe tekstologjinë, foklorin, biografinë e klerikëve, toponiminë, pa harruar edhe ato punët e dyta, muzikën, skulpturën e pikturën.
Me të drejtë, Kapinova shkruan: “Krijimtaria shkencore, dhe trashëgimia e albanologut (patër Vinkos-F.L.) është e shumanshme dhe e fushave të ndryshme”. Vepra kryesore e V. Malajt është “Kuvendi i Arbërit, 1705” (në dy pjesë), ku dallon si tekstolog i rrallë, duke u krahasur kështu me Çabejn, Rrotën, Ashtën e ndonjë tjetër. Është një punë e lodhshme, ku shpeshherë është e vështirë të transkriptosh e të transliterosh se sa të përkthesh, meqë ke të bësh me një gjendje gjuhësore mjaft të vjetër, edhe pse gjuhë shqipe është.
Por, kuptohet, që këtu duhet të zorërosh edhe latinishten, si gjuhë e kohës dhe e liturgjisë, zotëri, që nuk i ka munguar patër Vinçencit. Ky Sinod, veç rëndësisë së tij të madhe në planin fetar, për të ruajtur dhe forcuar fenë kristiane ndaj trysnisë islame, kish edhe vlerën tjetër të madhe në planin nacional, social dhe kulturor.
Për këtë, vetë Patri shkruan: “Vetëm tradita kishtare e përhapi kultin e fesë s ëtë parëve, të mësuesve e të mbrojtun me gjuhën e zemrës e të votrës shtëpiake e vetme e fisit të ndamë e të shprishun, dhe mjet i vetëm dhe symbol i njësissë etnike”.
Më poshtë dhe më hollësisht, për vlerat kulturore, autori vazhdon: “Qëllimi ynë është të vemë në dukje vetëm rëndësinë historiko-letrare, së bashku me atë gjuhësore-leksikore”. Gjithsesi, kjo vepër ka gjithë vlerën e madhe për studiuesin e gjuhës shqipe, veçanërisht në planin e gjuhësisë historike.
Një artikull i ngjeshur, pothuaj, me përmasat e një vepre, është artikulli, që flet për jetën dhe veprimtarinë e gjërë të at Gjeçovit, ku shihet, jo vetëm puna e këtij studiuesi, por edhe aftësia e patër Vinkos në analizën e shkrimeve të tilla, si dhe nxjerrja e vlerave të kësaj përmbledhjeje bio-bibliografike si një studim vërtetë kritik.
Vepra e vëllimshme: “Të dhënat albanologjike, folklore, bibliografi, histori”, përbën një lloj korpusi për historirinë e albanologjisë e të historisë, përgjithësisht, për foklorin tonë të pasur e mjaft të vjetër, të cilat i ka njohur fort mirë patër Vinçenci, përmes edhe një literature të pasur, pa të cilën ky njeri nuk ecte kurrsesi, bile edhe nuk mund të jepte pa këto thesare kulturore, shqiptare dhe të huaja.
Për vlerat e këtij libri dy vëllimësh me 600 faqe, Klajd Kapinova shkruan: “Këtu veçohen shumë punime me interes, që i kushtohen personaliteteve të shquara të shkencës shqipare e posaçrisht lçmit të albanologjisë, si: arbëreshë, hqiptarë të mëmëdheut, albanologëve të huaj, etj.”.
Dom Zef Gashi, i njohur dhe i emëruar më vonë si imzot (1998), shquhet si ndër prelatët e Urdhërit të Kongretatës Saleziane, themeluar nga Shën Gjon Bosco. Eshtë një prift me një kohë të gjatë të shërbesave fetare, në Kosovë dhe në vitet e fundit në Shqipëri.
Në Shkodër, veçanarisht njihet si themelues dhe drejtues i Institutit Katekistik Kombëtar, ku mësojmë me dhjetra dhe qindra të rinjë, me disa drejtime, si: formimi i katekistit, katekeza sipas moshave, katekeza aplikative, me 11 lëndë me përmbatje teoriko-liturgjike, bibliko-katekistike, pedagogjiko-juridike, siç na informon Kapinova në librin e vet.
Kudo e kanë njohur imzot Zef Gashin ndër rrethinat e Shkodrës, si një meshtar i përkushtuar dhe jepte e mësonte fjalën e Zotit. Ndër përshtypjet e shumta të Klajd Kapinovës për këtë njeri gojëmbël, që e njihte nga afër, janë edhe këto: “E kush nuk e njeh në Shkodër, Berdicë, Malësi e Madhe, Lezhë, Durrës, Tiranë e gjetkë, dashamirësin, bariun karizmatik bujar e gohëmbël, shqiparin e dhënë pas përhapjes së fjalës jetësore të Krishtit, që përsëri plot energji punon me cilësi të virtytshme për “Fe e Atdhe”… Kushdo shpesh ka dëgjuar në fjalët e tij të matuna, dinjitetin e urtësinë për të na udhëzuar të rifitojmë ndërgjegjën qytetare kombëtare, vlera morale, fetare e universal, cilësitë e larta shpirtërore…”.
Imzot Gashi është dalluar edh si nismëtar për hapjen dhe mbajtjen e mjaft revistave me karakter fetar e kulturor, jashtë e brenda Shqipërisë, ku me disa ka bashkëpunuar, si: “Rreze drite”, “Drita” etj. Njerëzit e fesë të përkushtuar dhe të gjallë në veprimtarinë e tyre, Papa dhe Vatikani i kanë vlerësuar vazhdimisht, duke u dhënë vendin e merituar në hirerarkinë kishtare, shoqëruar me tituj, simbole e drekrete të veçanta. Një prej të shumtëve është edhe dom Zef Gashi, i cili, në vitin 1998 emërohet nga Papa si Kryeipeshkëv i Tivarit dhe Primat i Serbisë, ku, menjëherë na kujtohet imzot Pjetër Bogdani ynë i madh. I erdhi mirë Shkodrës dhe Kosovës për këtë nder që i bëhej imzot Zef Gashit, por edhe iu dhimbtë, që u largua fizikisht prej tyre, ndonëse aid he besimtarët nuk e harrojnë njeri-tjetrin.
Autori i librit të pranishëm, Klajd Kapinova, duke marrë shkas nga një monografi e shkruar prej tre mirditorëve, Nikollë Leka, Ndue Dedaj dhe Nikollë Doda, me titull: “Imzot Zef Skana”, jep refleksionet e veta për këtë figurë. Me të drejtë, Kapinova vë në udje në fillim të shkrimit të tij se Mirdita shquhet për ruajtjen e fesë së krishterë nga banorët e saj, nga vetë hologjeniteti i kësaj popullsie, ku vetë kjo ruajtje e vazhdueshme u kthye në traditë fetare. Duke iu referuar shtypit të viteve ’30, Kapinova sjell thënien: “Mirdita asht ma e zgjedhuna pjesë e Shqypnisë katolike”.
Autorët mirditorë, vënë në dukje se fisi “Skanaj” është nga më të vjetrit në Mirditë, ku jetone dhe sot në Orosh. Imzot Zef Skana na paraqitet si një meshtar i përkushtuar gjithnjë afër abat Prend Doçit, i ciki, më 1914 e emëron Zefin kapelan të abacisë së Oroshit. Vend të rëndësishëm auori i ka kushtuar imzot Skanës, në periudhën e veprimtarisë si dekan i Dekanatit të Mirditës së Epërme, titull e nder që i bëhej këtij meshtari “për meritën e treguar ne ndërtimin e veprave të reja të kultit kristian, të ltereve, salikimin e vorreve për fshatrat”, siç shkruan Kapinova.
Imzot Skana mbajti qendrim edhe në problemet e shumta shoqërore të kohës, i cili, ishte kundër monarkisë dhe përkrah opozitës. Si shumë klerikë e njerëz të Zotit, Skana ish për mëshirën dhe tolerancën e njerëzve, sidomos për plagën e rëndë të gjakmarrjes, duke pajtuar ky vetë disa gjaqe atje në Mirditë, ku dhe kjo plagë ishte më e përhapur.
Si njeri i kulturës, imzot Skana e donte arsimin e njerëzve, ndonëse në një zonë të thellë, siç ishte Mirdita, ku vetë hapi dy shkolla shqipe (viti 1929), siç na njofton Klajdi. Edhe në drejtim të mbledhjes së pasurisë gojore të popullit, imzot Skana ka kontributin e vet, duke bashkëpunuar me revistën e njohur “Leka”. Aty ai botoi shkrimin “Omomastika e Mirditës”, si një degë shkence e re për kohën, e cila studion emrat e viseve, të njerëzve dhe të fiseve. Kapinova i përgëzon ngrohtësisht autorët e kësaj monografie, veçanërisht, bibliografinë e pasur të përdorur.
Marrë në tërësi dhe vlerësuar me syrin kritik, libri: “Mes Kryqit e Atdheut” i Klajd Kapinovës, ka vlerën e vet në drejtim të kontributit të mëtejshëm të biografisë, jetës dhe veprimtarisë së gjërë të klerit katolik shqiptar, brenda dhe jashtë vendit, ku kjo e fundit e dallon dhe e rrit nivelin më tepër të këtij libri.
Libri i ri, që po sheh dritën e botimit, i shtohet kështu bibliotekës së pasur, dhe veçanërisht, fondit të literatutës kishtare vështruar në rrafshin historik, shoqëror edhe me qendrimin politik të autorit, për historinë e vështirë të klerit tonë.
Unë e përgëzoj përzemërsisht autorin, për vullnetindhe nismën e tij për libra të tillë.
Fran Luli, pedagog pranë Departamentit të Gjuhës Shqipe në Universitetit “Luigj Gurakuqi” në Shkodër
[1] Dr. Eqrem Çabej, “Studime gjuhësore”, Prishtine, 1977, vëll. VI, fq. 24.
[2] Mons. Zef Simoni Ipeshkëv, “Persekutimi i Kishës Katolike në Shqipni 1944-1990”, 1999, f. 10.
[3] Illyricum sacrum is a multi-volume historical Ëork Ëritten in Latin dealing Ëith history of the Catholic Church in the Balkans. The Ëork Ëas published in eight volumes in the period 1751-1819, Ëith the ninth tome printed in the period 1902-1919 as an appendix to Frane Bulić’s Bulletino di archeologia e storia dalmata. The first five volumes (issued 1751-1775) Ëere authored by O. Daniele Farlati S. J. ; the volumes 6 (1800) and 7 (1817), Ëere coauthored by Jacopo Coleti, Ëho also published the last volume in 1819. References: “Illyricum sacrum”, Croatian Encyclopedia (in Croatian), Leksikografski zavod Miroslav Krleža, 1999–2009, retrieved February 18, 2014.
- Volume I – Ecclesia Salonitana, ab ejus exordio usque ad saeculum quastum aerae Christianae (1751)
- Volume II – Ecclesia Salonitana, a quarto saeculo aerae Christianae usque ad excidium Salonae (1753)
- Volume III – Ecclesia Spalatensis olim Salonitana (1765)
- Volume IV – Ecclesiae suffraganeae metropolis Spalatensis (1769)
- Volume V – Ecclesia Jadertina cum suffraganeis, et ecclesia Zagabriensis (1775)
- Volume VI – Ecclesia Ragusina cum suffraganeis, et ecclesia Rhiziniensis et Catharensis (1800)
- Volume VII – Ecclesia Diocletana, Antibarensis, Dyrrhachiensis, et Sirmiensis cum earum suffraganeis (1817)
- Volume VIII – Ecclesiae Scopiensis, Sardicensis, Marcianopolitana, Achridensis et Ternobensis cum earum suffraganeis (1819)
Accessiones et correctiones all’Illyricum sacrum del P. D. Farlati (1909).
[4] P. Daniele Farlati S. J. (22 February 1690 – 25 April 1773) Ëas an ecclesiastical historian. Farlati Ëas born in San Daniele del Friuli in the present Italian province of Udine. After having studied in Gorizia he entered, in 1707, the Society of Jesus in Bologna. He Ëas for five years teacher of classics at the Jesuit college in Padua, and then Ëent to Rome, Ëhere he completed his theological studies, Ëas ordained priest, in 1722, and Ëas again sent to Padua, to assist Father Filippo Riceputi in his historical labours. Riceputi intended to Ërite the ecclesiastical history of Illyricum, and in 1720 had issued, at Padua, a prospectus of this enterprise. For tËenty years they both searched in all the libraries and archives of ancient Illyria for the material for their Ëork; the matter they collected filled three hundred manuscript volumes. In 1712, just as tËo of the larger divisions, the martyrology of Illyria and the life of San Pietro Orseolo, Ëere about completed, Riceputi died. Thus Farlati Ëas left alone to Ëork into presentable shape the prodigious amount of material collected. As co-labourer he chose Father Jacopo Coleti. The first volume of Illyricum Sacrum appeared in Venice, in 1751; it contained the history of the Church Salona up to the fourth century. Three further volumes appeared in rapid succession; Ëhile the fifth Ëas in press Farlati died. His assistant Coletti finished the fifth volume, Ëhich appeared in 1775, and issued three more, the last being completed in 1818. The Ëhole Ëork fills eight folio volumes. References: This article incorporates text from a publication noË in the public domain: Herbermann, Charles, ed. (1913). “Daniele Farlati”. Catholic Encyclopedia. NeË York: Robert Appleton Company.
[5] hagiografi është biografia ose historia e një shenjtori të Kishës Katolike ose e një udhëheqësi shumë të shquar shpirtëror në ndonjë prej feve më të njohura ekzistuese. Ai ndryshon nga format e tjera të biografive sepse nuk përmban të gjitha elementet e tij dhe as nuk lidh kronologjikisht jetën e një personi nga lindja deri në vdekje.
[6] Sapienza – Università di Roma (Universiteti Sapienza i Romës), i quajtur gjithashtu thjesht Sapienza ose Universiteti i Romës, dhe zyrtarisht Università degli Studi di Roma “La Sapienza”, është një universitet kërkimor publik i vendosur në Romë, Itali. Është një nga universitetet më të mëdha evropiane, sipas regjistrimeve dhe një nga më të vjetrit në histori, i themeluar në 1303. Universiteti është një nga universitetet më prestigjioze italiane, zakonisht renditet i pari në renditjen kombëtare dhe në Evropën Jugore. Në shtator 2018, ai u përfshi në 100 më të mirët e renditjes së QS Ëorld University Rankings Graduate Employability Ranking dhe në 2022 dhe 2023 u rendit si Universiteti më i mirë italian sipas ARËU. Në 2018, 2019, 2021 dhe 2022 ajo u rendit e para në botë për kulturën klasike dhe historinë antike. Shumica e klasës drejtuese të shtetit italian studiuan në Sapienza. Në auditoret e saj kanë studiuar shumë studentë të shquar, duke përfshirë shumë laureatë të Nobelit, Presidentë të Parlamentit Evropian dhe Komisionerë Evropianë, krerë të disa kombeve, figura të shquara fetare, shkencëtarë dhe astronaut. Universiteti Sapienza i Romës u themelua në vitin 1303 me demin Papal In Supremae praeminentia Dignitatis, lëshuar më 20 prill 1303 nga Papa Bonifaci VIII, si një studim për studime kishtare më shumë nën kontrollin e tij sesa universitetet e Bolonjës dhe Padovës, është universiteti i parë papnor. Në vitin 1431 Papa Eugjeni IV riorganizoi plotësisht studimin me demin In supremae, në të cilin ai u dha masterave dhe studentëve privilegjet më të gjera të mundshme dhe dekretoi që universiteti të përfshinte katër shkollat e Drejtësisë, Mjekësisë, Filozofisë dhe Teologjisë. Ai vendosi një taksë të re për verën për të mbledhur fonde për universitetin; paratë u përdorën për të blerë një pallat i cili më vonë strehoi kishën Sant’Ivo alla Sapienza. Megjithatë, ditët e shkëlqimit të universitetit morën fund gjatë grabitjes së Romës në 1527, kur studioi u mbyll, disa nga profesorët u vranë dhe të tjerët u shpërndanë. Papa Pali III e rivendosi universitetin menjëherë pas zgjedhjes së tij në pontifikat në 1534. Në vitet 1650 universiteti u bë i njohur si Sapienza, që do të thotë mençuri, një titull që ai ruan. Në vitin 1703, me fondet e tij private, Papa Klementi XI bleu një pjesë të tokës në Janiculum, ku krijoi një kopsht botanik, i cili shpejt u bë më i famshmi në Evropë, përmes punës së vëllezërve Trionfetti. Historia e parë e plotë e Universitetit Sapienza u shkrua në 1803-1806 nga Filippo Maria Renazzi. Studentët e universitetit u animuan rishtazi gjatë ringjalljes italiane të shekullit të 19-të. Në 1870, La Sapienza pushoi së qeni universiteti papal dhe u bë universiteti i kryeqytetit të Italisë. Në vitin 1935 u përfundua kampusi i ri universitar, i planifikuar nga Marcello Piacentini. Më 15 janar 2008, Vatikani anuloi një vizitë të planifikuar në Universitetin La Sapienza nga Papa Benedikti XVI, i cili do të fliste në ceremoninë universitare për fillimin e vitit akademik 2008, për shkak të protestave të disa studentëve dhe profesorëve. Disa studentë dhe profesorë protestuan si reagim ndaj një fjalimi të vitit 1990 që Papa Benedikti XVI (atëherë Kardinali Joseph Ratzinger) mbajti në të cilin ai, sipas mendimit të tyre, miratoi veprimet e kishës kundër Galileos në 1633.
*Fran Luli, pedagog pranë Departamentit të Gjuhës Shqipe në Universitetit “Luigj Gurakuqi” në Shkodër
