-Tregim nga Shefqet Meko-

Ishte dimër i acartë  i vitit 2021. Bora dhe ngrica e pamëshirshme kishin zbritur poshtë në jug, duke përmbysur traditën dhe rutinën stinore. Të gjithë e dinin se veriu i kontinentit ishte i ftohtë, i acartë deri në ngrirje dhimbëse, por jugu përherë mbetej i ngrohtë, pa dimër dhe borë, pa ngrica dhe tufane dimërore. Ndaj shumica që deshte dimrin dhe të fohtit zbrisnin në jug, ndërsa ata që kishin “lëkurë të regjur” i ngjiteshin veriut si triumfatorë. Veriu mbetet flamuri dhe shpirti i fitimtarëve ose i atyre që nuk duan të vdesin pa fituar. Njeriu është dhe mbetet një ai që shpërthen plaçentën embrionformuese dhe ikën, largohet, ec, sfidon dhe vdes në emër të ikjes dhe triumfit…Në emër të jetës dhe pavdekësisë edhe pse dihet “gjithshka vdes”… Kështu ka qënë, por mbase shumë nuk e dinë, sepse shumica e njerëzve lindin dhe vdesin duke bërë kryq ose duke iu falur Zotit, dhe harrojnë se Zoti iu dha atë që pakkush e fiton dhe gëzon: Jetën!…

 Moti ishte çmendur dhe jo vetëm në Amerikë. Kohëvëzhguesit njoftonin se ky i ftohtë që kishte mbërthyer Amerikën nuk ishte parë qysh në vitet 1800. Informacione të çuditshme vinin edhe nga Shqipëria, por siç pritej për Viron Bregu, tek vendlindja e tij nuk kishte statistika dhe të dhëna. Meteorologët atje vetëm flisnin kuturu, sepse asnjë arshivë nuk mund t’u vinte në ndihmë, por shpesh gënjenin si gjithë të tjerët që ishin ngulur si çibanë në poltronet e rehatshme të studiove televizive. “Po ç’thua o Viron Bregu, si pret statistika dhe krahasime  reale nga vendlindja jote ku çdo pushtetmbajtës dhe lajketë pranë thonë “Historia fillon me mua…? Lere aty ku është Shqipërinë. Aty ndihen vetëm  politikanët, vetëm ata bëjnë histori, moti kurrën e kurrës nuk mund të futet në analet historike të informimit apo arkiva…”         Ndërkohë televizioni lokal në qytetin e tij mbuluar me borë dhe akull njoftonte se temperatura si kjo e sotmja ishte regjistruar për herë të parë më 1936…  “Jemi shumë afër një rekordi të ri…” njoftonte me entuziasëm vajza bukuroshe amerikane..

Viron Bregu  gëlltiti kafen amerikane. Ishte mësuar tashmë me atë lloj kafe që pihej si ujë, ndërsa ai preferonte përherë ta pinte shqeto ose “të zezë” siç njihej në atë qytet të perëndimit. E kishte marrë malli për një kafe turke prej Shqipërie, e kishte marrë malli për ato mëngjeze të vrullshme në Tiranë, kur kafja pihej shpejt e shpejt, dhe me ngutje njerëzit bëheshin si paketa cigaresh  “Partizani” në autobuza fizarmonikë, dhe nën kundërmimin normal të erës që zhvillon çdo qënie biologjike, të gjithë njësoj, akomodonin  ndjesitë shqisore, dhe mezi prisnin stacionin e  radhës të zbrisnin dhe të ecnin shpejt drejt fabrikave, shkollave apo zyrave… Të gjithë ishin në punë.

Iku ajo kohë, do pëshpëriste Viron Bregu. Ai kishte gati  çerekshekulli në Amerikë. Për aq vite iu desh t’i përshtatej një stili të ndryshëm jetese, ku njeriu është më shumë një qënie që lëviz, nxiton, vrapon, flet në telefon, flet me vehte,dëgjon i vetëm radion në makinë, ngulitet tek ekrani i kompjuterit, shtriqet, lëviz këmbë e duar dhe përfundon diku si një robot me mish e gjak… Rutina e jetës amerikane ishte për të enigma më e madhe që  nuk shpjegohej dot. Amerika thjesht ishte një mister që u pëlqente të gjithëve, një diçka që sa më shumë largohej aq më shumë lakohej…. “Ndërtoni Amerikën tuaj o njerëz” deshte të bërtiste Viron Bregu, por askush nuk e dëgjonte. Amerika nuk mund të ndërtohej në ëndrra dhe fantazi… Ajo tashmë ishte një realitet i njerëzve të çmendur, që ngrihej vetmas përballë botës si zili dhe sukses…Si ëndërr dhe pavdekësi që gjithsesi kishte brënda çdo gjë që mund të bëjë njeriu, kjo monstër çmendurish….

 Ajo ishte aq gjigande dhe aq monotone sa bashkëkombasit e tij atje pranë detit Adriatik shpesh thoshin: “Në Amerikë jeta është kombinoshe dhe gjumë…” E urrente ta dëgjonte këtë shprehje e koment, sepse nuk ishte ekzaktësisht ashtu, por disi edhe ashtu ishte, disi por jo tamam… Jetë e lirë, por jo e lehtë. Jetë me të gjitha që do xhani i njeriut, por jo falas. Jetë me  të qeshura, të puthura, dashuri dhe  familje, por jo si ajo e vendit ku kishte lindur…Kur për herë kishte ardhur në  Amerikë, dhe befas ishte përballë gjigandizmit të kontinentit që deri dje ofrohej thjesht si fantazmë imperialiste dhe “armik i Shqipërisë socialiste  dhe popujve të botës”  Viron Bregu, ishte shokuar. Kur avjoni ulej në atë pafundësi hapësire plot drita dhe shkëlqim, kur shihte llamburitjen e lartësive dhe vrullin e çdo gjëje në lëvizje, kur shihte trafikun e ngjeshur dhe aq të tmerrshëm qoftë edhe nga larg, ai befas kishte shpërthyer: “Nuk mund të jem pjesë e kësaj madhështie marramendëse…Jo kurrë nuk mund të jem atje tek ajo mizori lëvizëse…Jo unë…Unë jam i vdekur këtu…”

Pas kaq vitesh ai e shihte veten si një elektron lëvizës në madhështinë e kontinentit. Ashu ishte bërë edhe ai një cifël e asaj  asaj turme që lëvizte pa pushim, por çuditërisht,  në gjithë atë trafik, lëvizje, ecje pafund, secili gjente pistën e vet, dhe ashtu, kur kushdo ngadalësonte vrapin mbi rrota pranë garazhit dhe shtëpisë së vet, aty në fakt  vetëm prehej përkohësisht  lëvizja për të rinisur të nesërmen….

Vitet në Amerikë i kishin dhënë gjithshka Viron Bregut. Ai bënte një jetë që nuk u mungonte gjë. Fëmijët ishin rritur dhe kishin mbaruar shkollat, duke gjetur punë të mira pa asnjë shqetësim, ndërhyrje  apo miq të babait, vinin e shikonin me shoqka të ndryshme çdo vit, dhe ai nuk kishte guxim t’i pyeste se cila nga ato mund të quhej nusja e ardhshme… Kjo dinamikë e jetës nuk e shqetësonte. Ai e dinte se liria në Amerikë ka çmim për t’u paguar,ku viktima e parë mbetet tradita dhe konservatorizmi, ndaj nuk i vinte keq që fëmijët e vet kishin këtë lloj “luhatje dashurore” saqë çdo krishtlindje do vinin me shoqe të reja… “Sikur ta kisha edhe unë ketë fat” do pëshpëriste Vironi me një lloj zilie mashkullore që nuk dinte si ta shpjegonte… Iu duk çmenduri ajo lloj egoje, por ishte ego e vërtetë që nuk mund ta fshihte.Jo se ishte pishman që ishte martuar me Lolën, por që nuk kishte pasur asnjë dashnore të vërtetë para saj, Fati i tij.

 Vironi kujtoj rrëfimin e një shoku shkrimtar në Toronto, që kur djali i kishte vajtur me një shoqe për të ngrënë darkë së bashku, shkrimtari me botë të ndjeshme e kishte pritur me aq gëzim  dhe emocion atë vizitë, saqë vajzës bjonde që kishte sjellë djali, pa mundur të kontrollonte instiktin e ndjeshmërisë prindërore i ishte drejtuar me “vajza jonë”. Ajo kishte parë me shumë habi duke hedhur sytë sa te babai aq tek djali i atij babai duke pritur një sqarim, pastaj shkrimtari ashtu butë, kishte thënë “E kemi zakon, e kemi traditë…Nuk është për ty, flet tradita nga shpirti…”

Viron Bregu ishte një nga  njerëzit më scrupulozë të  sojit të tij. Për të jeta ishte një  udhëtim i gjatë apo i shkurtër, si ta kishe, por sipas tij, në këtë udhëtim duhen gjurmë, mbresa, kujtime, ëndrra…Pa to udhëtimi i jetës është i kot, pa to më mirë të kesh vdekur pa u lindur, do mendonte Viron Bregu, i cili sapo kishte dalë në pension.    

 Kishte ëndërruar për këto kohë të arta t’i vinin sa më shpejt, por  tashmë që ishte përballë faktit, befas vetja i dukej pa vlerë, pa peshë, pa vendimarrje. Ai kishte qejf të sfidohej në jetë. Kishte qejf të mundohej sepse ashtu ishte rritur. Shpesh e shoqja do t’i thoshte: “Do të vuash akoma, do të raportosh akoma tek shefi amerikan, shko dhe gjej  punë..” pastaj ajo duke e përqafuar do t’i thoshte: “Po gëzoje moshën e artë i dashuri im. Ja mua më ke pranë dhe axhendën e ditës mund ta bësh vetë…Mua vetëm më jep porosinë se ç’duhet për drekë dhe darkë se mëngjezin e ke zgjidhur vetë me siriot e tua…” Ai do ta shihte me dashuri  Lolën e bukur që sipas tij nuk kishte ndryshuar fare për gati 40 vjet që ishin bashkë. Mori frymë thellë  dhe i pat thënë: “Po pata një bos si ty, nuk më duhen të tjerët…” dhe e kishte puthur në buzë  duke ndjerë aromën që e kishte mbajtur gjallë për aq dekada….

Punët që kishte para ishin të shumta. I vetmi ndryshim ishte se askush nuk do t’i thoshte bëj këtë apo atë punë, shkruaj këtë apo atë email, merr këtë apo atë vendor në telefon, ndiq këtë apo atë projekt… Ai përfundimisht ishte tek pragu i moshës së artë siç e ëndërronin gjeneratat në Amerikë. Ndihej i qetë sepse për gjatë gjithë kohës që punoi, diti të zgjidhte sfidat financiare, duke bërë të mundur që tani, në moshën e bukur të kohës së lirë dhe pafundësisë së saj, të zgjidhte prioritetet e dëshiruara. “Më mirë kur kisha bos, sepse më fuste në brazdë, më nxiste, më kërkonte llogari dhe raporte të përjavshme..” do fliste me vete Viron Bregu, por kurrsesi nuk mund t’ja shprehte këtë marrëzi gruas së vet. Ai e dinte se cili do ishte reagimi i saj furtunë me atë stilemë të përsëritur “do që të vuash”. Jo ai nuk deshte të vuante, ai deshte të punonte…

Duke gërmuar në bibliotekën e vet, fillimisht ai e gjeti  shumë tërheqëse punën e shfletimit të ditareve. Kishte disa volume ditaresh që nga koha kur Shqipëria quhej “Republika Popullore Socialiste…” dhe deri në përmbysjen e madhe që ndodhi në vitin 1990. Kjo ishte nje lloj “rikthim tek e shkuara” por në një komoditet vërtet të admirueshëm. Pasi kishte rijetuar të shkuarën, pasi kishte shfletuar gjithë tregimet, shënimet dhe  vjershat për vajzat që kishte simpati në rininë e hershme, befas u ndie bosh…Po tani? Kjo është jeta?…Kur vdiq Enveri iu kujtua se të gjithë donin të kishin një fytyrë të vërejtur, dhimbje, keqardhje madje edhe ata që nuk e kishin takuar kurrë në jetë Enverin e  gjallë. Ishin ditë që nuk mund t’i harronte kurrë. Kur vdiq Enver Hoxha, për herë të parë fytyra e çdo njeriu u bë  si barometër politik: Kush mund të qeshte qoftë edhe një sekondë nuk ishte me shokun Enver, nuk e deshte atë “udhëheqës legjandar”  të kombit dhe partisë. Mjaftonte një e qeshur për të ta nxirë jetën. Po ç’të keqe ka të qeshesh në vdekje? Jeta vijon. Jeta nuk vdes, ikën individi, jo jeta…

Një zile telefoni ja ndërpreu mendimin e zymtë. Ishte  Shaban Sina që e telefononte dhe i kishte dhënë lajmin se shoku i tij i mirë Petrit Prifti kishte vdekur. Ai ishte shokuar nga  ajo që dëgjoi. Nuk diti si të reagonte. Ora tashmë ishte vonë dhe ai nuk mund të telefononte familjen e të ndjerit. Ashtu i dërmuar nga dhimbja dhe befasia që e gjeti, iu u sul bibliotekës. Aty ai gjeti një kasetë të inçizuar qysh në vitin 1984 ku shoku i tij do vinte në dasmën e vet dhe do këndonte aty tek sofra e gëzimit. E vuri shiritin në  lëvizje dhe sikur sapo të ndodhte ajo ngjarja, vinte ajo zhurmë ku përplaseshin gotat dhe flisnin të gjithë. Bëheshin bromte dhe shpreheshin urime, ngrihej dolli për çiftin, familjen, të dashurit dhe natyrisht edhe për partinë dhe shokun Enver…Ai humbi në atë galeri tingujsh të së shkuarës dhe ashtu, i habitur që nuk i kishte dëgjuar më parë, mori një gotë verë dhe filloi të dëgjointe qetë. Për herë të parë ai ndjeu një çvendosje të kohës, iu duk sikur koha  zbriti poshtë, iku mbrapsh 35 vjet dhe tingëllonte tek artoparlantët…Vite të shkurara që i vinin aq pranë. “Budall, koha nuk shkon mbrapsh, kujtimet vinë mbrapsh, kujtimet të vijnë nga thellësia e kohës. E sotmja nuk shkon kurrë në dje, o Viron…” Ai heshti. Zëri që dëgjonte kishte të drejtë.  Koha nuk shkon mbrapsh, zëri vjen  tek e stomja…. “Apo verem do të bëhem dhe moj/ Ty moj nuk të le pa marrë…Apo ti vraje babain dhe moj, unë po vras mamanë…

U drodh i tëri nga kujtimet. Shpejt e shpejt mori  diçka për të shkruar dhe shënoi në letër. Letra dhe lapsi ishin pjesë e tij. I vinte keq që shumë shpejt njerëzit mund të pyesnin ë’është letra e ë’është  palsi, por nuk kishte ë’ti bënte teknologjisë që ndryshonte përdsitë.  Duke shënuar në letër fjalët,  mendoi vetimthi se pikërisht kjo këngë e shokut të tij do ishte “ngushëillimi më i mirë” që mund t’i çohej familjes. Me duar që i dridheshin shkroi ca fjalë: “Thonë se ka vdekur Petrit Prifti, por këto janë vetëm fjalë dhe tronditje momenti. Unë nuk e besoj. Ja, dëgjoni këngën e Petritit tek konaku i shtëpisë sime:“Apo verem do të bëhem dhe moj/ Ty moj nuk të le pa marre… Apo ti vraje babanë moj, unë por vras babanë” … Ai përgatiti një përmbledhje të vogël vetëm dy minuta dhe duke hequr çdo fjalë të tij, mendoi të bënte atë që nuk e kishte bërë askush.Të mërrte familjen me zërin e të vdekurit. Ashtu bëri. Edhe pse çudia ishte që Petrrit Prifti po e linte Lindën me dy pleq e dy fëmijë, ku ende jetonin nënat e të dyve si çift, ai vendosi të mos bënte ndryshime. “Kjo është ironia e fatit. Nuk kemi ç’ti bëjmë” pëshpëriti Viron Bregu.Formoi numurin në celular dhe mbasi dëgjoi  zërin e grua së vet përtej, lëshoi regjistrimin  që ishte sikur të këndohej, po atë moment…Nga ana tjetër e telefonit shpërtheu një kuje. Pastaj një thirrje të gjithëve aty që ishin aty: Ua, zëri i Petritit. Ua, po këndon Petriti… Hajdeni dëgjoni. E pabesueshme! Këndon Petriti!…Ai përfytyroi skenën aty në Ersekë.. Me siguri familajrët do ishin çmendur nga kjo thirrje, por ishte një këmbëngulje. Viron e kishte vënë regjistrimin në një modë të tillë që vijonte përsëritej. Atje larg në Ersekë, diku në një dhomë me minder dhe arkitekturë të  bukur lotët pikonin dhe zëri sikur bashkohej: “Apo verem do të bëhem dhe moj/ Ty moj nuk të le pa marrë…ti vraje nënën dhe moj, unë po vras babanë…

A nuk është jeta një e qeshur që përfundon në heshtje dhe trishtim? Faik Sininca, një miku i tij në Boston, i kishte treguar historinë më të bukur në një varrim në Elbasan ku kishte vdekur gjyshja e të dashurës së tij. Në atë heshtje mortore, ku heshtja, meditimi ishin pushteti i vetëm absolut ndaj shpirtit që shkonte larg në hell apo parajsë, dikujt i shpëtoi një pordhë. Ishtë një pordhë e sinqertë, ashtu siç i vjen njeriut që nuk e mban dot. Gjithë ata që ishin pranë qeshën. Të gjithë qeshën, madje edhe vetë  minarja e lartë e xhamisë ishte tundur nga e qeshura. Ajo ishte bërë një e qeshur historike në Elbasan, aq sa shpesh do thuhej para çdo ceremonie mortore: “Nëse dikush nuk ndihet mirë, apo do të shkojë për nevoja përsonale, ju lutem shkani tani para faljes së xhenazesë…” Ishte një thirrje për të parandaluar çdo lloj “skandali me pordhë”…

Kur gjyshen plakë e kishin pyetur se si nuk mundej ta mbante “pordhën në vdekje” ajo me sinqeritet ishte përgjithur: “Amani mos më bëni fjatore, kot më gjykoni, nuk jam fajtore. Aspak fajtore.Më erdhi papritur, erdhi si dallgë deti, u pëproqa ta ndaloja,t’ja mbyllja gojën, edhe thembrën e këmbës i vura bythës dhe nuk e ndaloi dot…Shpërtheu siç shpërthehet diga. Ishte shtrëngatë e madhe. Ishte pordhë që bën çdo njeri… Harrojeni këtë mëkat që do më çojë në ferr…Nuk jam fajtore, por ato të qeshura ishin të bukura. Ishin të vërteta.Mallkomëni mua, më çoni në ferr, por jo të qeshurat që solli pordha ime. Ato ishin të qeshurat më të bukura që kam parë, edhe pse në çast vdekjeje. Ishin të qeshura të bukura, ishin të qeshura si e qara e atij që lind. Thjesht të  pafajshme…”

Qysh nga ajo ditë Viron Bregu mendoi se kishte gjetur një mënyrë për t’iu rikthyer një lloj pasioni që ai kishte për njerëzit: të evokonte jetën e tyre në atë mënyrë që nuk mund ta bënte askush. Ta evokonte jetën jo më deklarata të ngjashme “lindi.. Jetoi ..  vdiq…” por me të qeshura të bukura, me të qeshura që i ngjanë jetës, së vërtetës, misionit të pakundërshtueshëm të asaj që lindim… Shkurt lindim duke qarë, por duhet të vdesim duke qeshur… E çfarë të keqe ka të jesh normal në funeral, të qeshësh, të puthësh, ta gajasesh madje po erdhi rastasisht edhe  ta lëshosh ndonjë pordhë? Kush tha se “ndalohet e qeshura ne vdekje” apo “ndalohet pordha”? Në cilën kushtetutë njerëzore ka një paragraf të tillë? Pra kush e shpiku lotin dhe hidhërimin në  vdekje? Engjëjt apo djajtë? Të mirët apo të këqijtë? Hipokritët apo të ndershmit? Burri apo gruaja?… Më thoni dot kush?!…

 Befas kjo u kthye në lloj vendosmërie të habitshme. Sepse askush nuk kishte përgjigje dhe askush nuk gjente argumente që të sanksiononte lotin mbi të qeshurën në vdekje dhe ikje, Viron Bregu po kërkonte të gjente një zgjidhje që do ta befasonte atë së pari dhe vetë njerëzit që i kishte pranë…

 Çdo lajm vdekje qe vinte tek ai, do kthehej në një  mënyrë argëtuese ku bënte që të përziheshin lotët me të qeshurën. “Nuk ka gjë më të mirë se sa të gjesh fuqi të qeshësh në vdekje. Pse duhet të presësh një pordhë plake për të qeshur? Qesh nëse të vjen për të qeshur… Qaj po qe se të vjen për të qarë… Në vdekje së paku duhet të jemi të sinqertë e nuk kemi pse të improvizojmë as të qeshurën, as të qarën, as heshtjen…”, mendoi Viron Bregu.

 Serioziteti në vdekje është një hipokrizi njerëzore që duhet ndryshuar.Koha na sfidon me progresin perceptues. Duhet të ndryshojmë edhe ne që jetojmë këtë kohë… Ata që vërejten në fytyrë duke shtrënguar muskujt facialë, ata që shtrydhin qeset e lotëve për të dukur sikur qajnë, janë hipokritë, dyfytyrësh, aq më keq nëse përdorin lëng qepësh për të provokaur lotë artificialë…Vdekja u dhemb vetëm njerëzve të shtëpisë, madje vetëm atyre që jetojnë nën një çati, jo të tjerëve. Ndaj, sipas tij, në vdekje duhet të qeshet, ose nëse kjo duket marri, së paku duhet të sillen normal, të shprangosur nga ankthi i vdekjes. Në vdekje duhet pak humor, ky është ilaç i vërtetë i dëshpërimit dhe hidhërimit. Është koha për të ndryshuar… Jetojmë shekulline 21-të… A ju kujtohet se si ca ministra të qeverisë Nano “rrodhën lotë” kur vdiq nënë Marija? A ju kujtohet se  Sali Berisha nuk lëshoi pikë loti kur i vdiq baxhanaku? Ja pse në vdekje duhet të kthehemi tek normaliteti, tek ajo që ndejmë normalisht, jo tek spektakle hipokrizie… Viron Bregu befas kishte zbuluar se tashmë “revolucioni i radhës” duhet të bëhej ndaj hipokrizisë njerëzore, ndaj këtij kalemeonllëku të  pashembullt që  ishte atentat ndaj së vërtetës dhe sinqeritetit. Ajo pordhë e plakës që nuk mund ta ndalte edhe pse ngjeshi  thembrën e këmbës në  grykdershjen e  saj, ishte më e sinqertë se ato deklarata dhimbjeje të presidentëve, kreyministrave dhe deputetëve… Ata të gjithë ishin më pak të sinqertë dhe po aq dyfytyrësh se sa vetë pafajësia e “plakës pordhace…”. E nëse ajo ishte viktimë e moshë dhe pafuqisë, ata të tjerët ishin thjesht  aktorë të së keqes ndaj më mirë të bërtasësh “rrofshin pordhët” se sa “rrofshin presidentët…”. Po, po. Kjo është e vërtetë. Kjo që them  del nga shpirti jo nga pjesa e fundme e gojës sime….

Ky meditim përfundimisht e kishte ndryshuar tërësisht Viron Bregun, shqiptaro-amerikanin që i kishte buzëqeshur jeta ndryshe në kontinentin e krimit dhe dhunës njerëzore që, për hir të së vërtetës, nuk të dënonte kurrë për pordhë, qofshin ato edhe në funerale….

            Kur mësonte vdekje shokësh dhe miqsh, ai do ishte i pari të bënte shënime jetësore që nuk i bënte askush.Të gjithë lexuesit shokoheshin dhe nuk mund të rrinin pa qeshur. Shumë shpejt ai vuri re se çdo shënim-vdekje ishte në fakt një shënim shprese. Aq shumë pati sukses në këto “kronika vdekje” saqë njerëzit  që nuk i njihte fare, po kërkonin që ai të ishte nekrologjishkruesi. Ishte një dyndje e paparë. Përballë kësaj kërkese tregu ai filloi të sillte në mendje atë thënien e një deputeti të djathtë në Shqipëri kur pat thënë në parlamentin shumëpartiak  “Vetëm bilbili këndon pa pare”. Viron Bregu duhet të kërkonte që njerëzit të paguanin. Ai u habit se sa  e menjëhershme ishte gadishmëria për të paguar. Çdo ditë ai do fillonte me kronika të tilla që  ja lëndonin shpirtin, por duke ditur stilemën se “Ku ka jetë, ka dhe vdekje” ai po e shikonte punën e tij si shërbimin më të madh që mund të bëhej në atë kohë pandemike. 

Në Shqipëri kishte fituar famë. Disa emisone humorsitike të mbrëmjes e kishin marrë si referencë dhe kishin thënë “Dikush na bën të qeshim në vdekje e funerale  nga  Amerika”. Për herë të parë në Shqipëri u panë njerëz duke qeshur në varrime dhe ceremoni mortore apo pritje ngushëlluese. Në drekat mortore pihej alkol dhe qeshej, tregoheshin qyfyret që kishte   lënë i ikuri dhe të dukej sikur edhe i vdekuri i bashkohej asaj lloj të qeshure.Ca njerëz thanë se u çmend njerëzimi, u çmendën shqiptarët, u çorodit bota nga liria që kishte fituar… Të shkruarat e Viron Bregut ishin kthyer në modë në varrosjet e të vdekurve. Dukej sikur njerëzimi nuk ishte ngopur me të qeshura dhe po i lëshonte dallgët e të qeshurës edhe në vdekje dhe darka funerale. Kishin shpërthyer batutat më të bukura që nuk ishin dëgjuar kurrë më parë.  Madje në këtë lloj tregu ai nuk kishte ngelur i vetëm. Të tjerë filluan ta konkuronin, por ai sërish mbetej më i preferuari, çdo ditë duhej të shkruante 5 deri më 10 kronika  për njerëz që nuk i njihte fare, porse familja i dërgonte “përmbledhje jete” dhe  ai qëmtonte më të mirat, duke bërë që leximi i nekrologjisë të kthehej në një monolog artistik, ku lotët përziheshin me të qeshura, ku kujat e tmershme ktheheshin në një lloj kori qeshjesh të bukura, të harëshme, të pamabrimta saqë gati ringjallnin të vdekurin e kurrëngjallshëm. “E ku ka më mirë se të qeshësh në varrim”-do thoshte Viron Bregu. Madje duke bërë nekrologjinë e një miku që e njihe mire ai ndër të tjera do shkruante: “Ju lutem qeshni sot ju që nuk mund të më bënit për të qarë dje….Unë hesht sepse nuk  mund të qesh më…”

            Fama e  Viron Bregut kishte pushtuar Shqipërinë sepse ishtë diçka e padëgjuar më parë. Thonë si disa ish-presidentë, ish-kryeministra,ish-deputetë, ish-ministra  e kishin porositur “nekrologjinë e qeshjes” qysh së gjalli dhe Viron Bregu ua kishte shkruar aq bukur, sa kishte zëra se ata e dëgjonin përditë mbas kafes së mëngjezit dhe kjo rutinë sikur ua shtynte vdekjen në infinit kohor. Ata i shkruanin mbrapsh “kronikanit të vdekjes” me fjalët më befasuese: “Rrofsh, na ke bërë të mos vdesim me ato që ke qëndisur” do i thoshin. Madje një deputet kishte shpërthyer me lot të qeshurash dhe kishte thënë “Sa keq që i famshmi orator i opozitës se parë shqiptare, Like Opinga kishte vdekur pa shërbimin brilant të Viron Bregut…”

            Ai nuk mund t’i përballonte të githa telefonatat porositëse. Veçmas  Covid 19  kishte bërë të pamundur të përballonte kërkesat e tregut, i cili po rritej deri në Prishtinë, Tetovë e Shkup, ku disa progresistë ishin kundra diktimeve të autoriteteve fetare që anatemonin një gjë të tillë që sillte shqiptaro-amerikani Viron Bregu.  Ai filloi të punësonte të tjerë, por nuk kënaqej kurrë nga performanca e tyre. Shpesh do i duhej t’i rishkruante kronikat. Kjo lloj pune po e lodhte. Një ditë ai befas vendosi të ndërpriste biznesin dhe shërbimin që ishte bërë vërtet popullor në gjithë trojet shqiptare. Për herë të parë nga ceremoni mortore, shihje njerëz duke qeshur dhe të tjerë që habiteshin, por fryma kishte sjellë një lloj relaksimi shpirtëror. “Ky ishte qëllimi im. Unë nuk kam nevojë për para….” dhe ndryshoi telefonin, email dhe gjitha kontaktet i fshiu duke u mbyllur në vetvete…

            Në Tiranë filluan hamendjet se ç’ndodhi me kronikanin e vdekjeve Viron Bregu. Ca fjalë than se ai kishte vdekur, të tjerë thoshin se ishte  thirrur nga FBI, për ca shërbime më të dobishme të një natyrë tjetër që mund të përdornin aftësitë elokuente të Viron Bregut.

            Po për mua kush do ta shkruajë kronikën e  ikjes? Vërtet ai u befasua nga kjo pyetje. Ai nuk mund t’i besonte kujt. Vendosi ta shkruante vetë. Ashtu bëri. Mori një shishe verë shumë të shtrenjtë dhe duke gëlltitur gotën e parë filloi: “Vdiq ai që bënte për të qeshur në vdekje….”

Ishin vetëm pak radhë. Falët i ishin konsumuar. Më të mirat i kishte thënë për të tjerët. Nuk mundej më shumë. Vetëm disa radhë. I  printoi ato pak fjalë dhe i la pranë komodinës ….

Ashtu i lodhur,  i shterur në mendime dhe disi i këputur ai ra të pushojë…Qysh kur kishte rënë Covid 19, ai dhe Lola flinin në dhoma të veçanta pasi shikonin së bashku filmat e mbrëmjes. “Na ke berë të jetojmë si mbretërit e dashur” do i thoshte ai Lolës e cila ishte një skifter i vërtetë i tregut dhe mundësisë në Amerikë. Falë asaj ata kishin blerë së fundmi një shtëpi me 5 dhoma, tre guzhina, dy dhoma shlodhjeje e një dhomë leximi moderrne… Ai kurrë nuk kishte imagjunuar të bënte këtë jetë. I pëlqente aq shumë  gjumi në dhomë i vetëm, si mbreti dhe mbretëresha. Ishte një mrekulli që kur nuk mundesh e quan herezi… Ashtu, me puthjen e ëmbël që  pat dhënë gruaja, po përpiqej të rrëmbente një sy gjumë.  Si në mugëtirë iu kujtuan vdekjet  komuniste të Gogo Nushit, Hysni Kapos, Myslim Pezës, vdekje që bënin vendin të pushtohej nga zija kombëtare, ku “skifteri i të qeshurës”  nderonte i heshtur,  dhimbshëm, dhe  gati për të pushkatuar çdo lloj të qeshure aksidentale. Vetëm vdekjen e Mehmet Shehut ai skifter grabitqar i të qeshurës e përcolli jo vetëm me të qeshura, por edhe këngë popullore në radion kombëtare.Ishte kohë shtrigash paradoksale. Ishte kohë që ishte ngrysur. Në ato vite Viron Bregu ishte me fat të kontrollonte pordhët e veta në ato kohë të zymta vdekjeje, kur flinin 8 shokë në një dhomë, ose ndryshe ai di ishte një “pordhë në qeli”.

 Ky fat që e kishte ndjekur sikur i qeshte  pranë jastëkut të dhomës së gjumit. Ai njeri në prag çdo dremitje instiktivish përsëriste jo “gjumë i ëmbël” por  “Zot më zgjo të nesërmen time…” Ky ishte monologu i tij që e kishte përsëritur thuajse gjysëm shekulli në mos më shumë… Ashtu duke përsëritur  atë falje të  heshtur, ai pat rënë gjumë edhe në atë mbrëmje që të sillte të nesërmen  Ditën e të Dashuruarve. Ai kishte futur një tufë lule në një vazo me ujë për të qënë e freskët si Lola që nuk iu vysh kurrë… E kishte marrë  si dhuratë për Lolën   të nesërmen.

            Viron Bregu nuk u zgjua dot atë mëngjez. Atë ditë Shën Valentini nuk pati as të puthura,as lule, as të qeshura si dikur…Viron Bregu befas nuk ishte më i gjallë. Kishte ikur pa qeshur atë mëngjëz të ditës së dashurisë.  Askush nuk qau në shtëpinë e tij. Ndodhi ashtu siç deshte ai. Kur lajmi kishte mbërritur Tiranën, shumë njerëz u habitën dhe nuk e besonin, por  jo pak reaguan ndryshe: “Po tani kush do na bëjë për të qeshur në vdekjen e radhës…?”

            Ai kishte vdekur në ditën e të dashuruarve, pikërisht në atë ditë që kishte lindur Faik Sinica… Ditë kur qeshin të dashuruarit, ndaj ai nuk ishte nevojë për kronikë për të qeshur. Së paku gjysma e botës qeshte në atë ditëikje të Viron Bregut, i cili bashkë me ikjen fizike, varroste dhe biznesin e “kronikanit të vdekjes”… Dimri sikur po zbutej e akujt sikur po shkriheshin, duke sjellë lotimin  më madhështor të natyrës, atë lloj lotimi të përzjerë me  buzëqeshje dhe dashuri, atë mrekulli njerëzore që ëndërronte ai që nuk mund të qeshte më…

Minneapolis, 18 Janar 2021

Genc DRINI

Piktori i mirënjohur Sali Shijaku, në v. 1974, paraqet në ekspozitën kombëtare në Tiranë tablonë, “Zëri i Masës”. Në studion e tij, sigurisht me temat e kohës, duket shpina e një telajo të madhe në kavalet, dhe përballë, pikturuar veten të rrethuar nga disa  punëtorë, të cilët gjatë procesit krijues të një subjekti që nuk shihet, se vetëm ana e pasme e kanavacës duket, i japin mendimet e tyre se si duhet ta zhvillonte tablonë. Janë krejt të pa ftuar nga piktori dhe ndërhyjnë dhunshëm në krijimin e tij. Ishte koha që partia duhet të kishte në kontroll çdo gjë. Vepra e ekspozuar, u lavdërua dhe u komentua nga kritika për zgjidhjen kompozicionale e të tjera. Dhe sot madje sheh kritika nga më fantazueset për atë tabllo ku piktori ndjehet i topitur…

Po në fakt, çfarë e ka ngacmuar Sali Shijakun për të bërë atë tablo, dhe si e ka ndjerë veten në vite? Kjo del nga vetë tabloja, po të kthehemi pas në kohë në atë vit.

Dhe këtu është rasti të tregoj një bisedë që i bën nder Sali Shijakut. Në vitin 1974 , në një ardhje të tijën në Shkodër, shoqërohej me mikun e tij, njeriun dhe piktorin e vlerave të rralla, të ndjerin Ismail Lulani. Të tre po ecnim afër sheshit ku sot është Galeria e Arteve e qytetit.

Saliu në një moment nisi tregojë për gjyqin e bujshëm që sapo ishte bërë në Tiranë (pikërisht në atë vit 1974), kundër piktorit Edison Gjergo, për ndikime të artit borgjezo revizionist në veprat e tija, dhe e dënuan me tetë vjet burg (të cilat i bëri nga v. 1974-1982).

Tregoi se në gjyqin ku do jepej dënimi, qenë thirrur të jenë prezent dhe artistë, piktorë, mes tyre dhe ai vetë. Deri këtu nuk kishte “shkelje”, po përcillte kumtin që i kërkohej. Unë dhe ai njiheshim pak me njëri tjetrin, pa supozuar përshtypjet që mund të kishte dëgjuar nga Ismaili për mua, pa për një çast nga unë, dhe nuk u step, e mbylli me shprehjen që i shumë bën shumë nder: “Në atë gjyq e ndjemë veten si te “Piktori dhe Inkuizicioni”.. Duke sjellë ndërmend gjyqin që i bëri inkuizicioni piktorit Francisko Goja dhe që gjithkush e kishte parë. Aq duhej për të parë secili prej nesh veten në Spaç.

Duket se nga ndjenjë e tillë proteste, kundër frymës shtypëse që po mbyste lirinë dhe artin,  i ka lindur dhe ideja e tablosë “Zëri i Masës” të po atij viti 1974 . Piktori i tulatur, e sheh studion, krijimin e tij, veten të uzurpuar,  nga fytyra të punëtorëve, edhe ata viktimë për vete në atë rrol që me zor i kanë vënë të lozin, por që të gjithë nën syrin e inkuizitorit të pa mëshirshëm.

Pas shënim i tepërt,

Gjatë gjithë asaj periudhe të egër, të kuqe, veç të tjerëve, pati mjaft piktorë, nga artet tjera, letrarë që për krijimtarinë e tyre i rrasën burgjeve me dhjetëra vjet. Kohë mbi shpina njerëzish!