Nga Kastriot Dervishi

Gati të gjitha fotot ilustruese të propagandës komuniste të këtij viti në përkujtim të 75-vjetorit të vendosjen në pushtet të kolerës komuniste, ato që shoqërojnë sulmet miladiniste kundër Ballin Kombëtar, paraqesin Milicinë Fashiste në formimin e saj. Siç edhe dinë komunistët, milicët fashistë i paraqesin si ballistë. E vetmja e përbashkët e të dy grupeve pa lidhje me njëri-tjetrin është qeleshja e bardhë. Kur është shfaqur kjo lloj armë as njihej Balli Kombëtar. As njihen fotografime të ballistëve në vitin 1939. Duke qenë se për shumë njerëz regjimi fashist as është studiuar, as njihet, burimi i vetëm i informacionit është propaganda e filmave dhe kjo e rëndomta e ditëve tona nga persekutorë kriminelë të punëve të brendshme që hiqen si “veteranë”.

Milicia Fashiste, u formua sipas dekretit nr.91, datë 18.9.1939 të mëkëmbësit të përgjithshëm. Ajo bënte pjesë në Milicinë Vullnetare për Sigurimin Kombëtar me komandant të përgjithshëm Musolinin. Milicia “garantonte zhvillimet e revolucionit fashist”, kishte për detyrë të bashkëpunonte për ruajtjen e rendit të brendshëm, sipas kërkesës së kryeministrit. Rekrutimi i saj ishte i vullnetshëm për gjithë personat që plotësonin kushtet e anëtarësimit të Partinë Fashiste. Oficerët (që ishin pjesë e fuqisë botore) emëroheshin prej Komandës së Përgjithshme të Milicisë Vullnetare të Sigurimit Kombëtar, pas propozimit të komandantit të Milicisë Fashiste Shqiptare (MFSH), pasi merrej mendimi i ministrit sekretar të Partisë Fashiste. Nënoficerët, graduatët, këmishët e zeza (quheshin agjentë të fuqisë botore) emëroheshin prej komandantit të MFSH-së. MFSH-ja përbëhej prej një komande dhe 4 legjionesh e 10 coortish. Shpenzimet e saj hiqeshin nga qeveria.

https://www.55news.al/

Tom Mernaçaj, njeriu që dorëzoi Banushin, u akuzua për agjitacion

Tom Gjek Mernaçaj, njeriu që rrezikoi duke neutralizuar forcërisht dhe duke dorëzuar tek autoritetet shqiptare Abdyl Banushin, një nga krerët e organizatës “Fronti i Rezistencës Antistaliniste Shqiptare”, me qendër në Nju Jork të SHBA dhe autor i vendosjes së lëndëve eksplozive në Ambasadat shqiptare në Romë e Paris, është lënë i lirë në prill 1976, pas fiks një viti në burg.

---

Një vit më parë, pasi kishin kaluar në tokën shqiptare në Han të Hotit, ai kishte qëlluar me qytën e automatikut shokun e vet, duke e rrëzuar përtokë e dërguar përfundimisht drejt burgut të pashmangshëm. Në dokumentin, përmbajtja e të cilit do të jetë më poshtë, thuhet se fillimisht Tom Mernaçaj është mbajtur në burg për shkak se kishte pranuar të bëhej anëtar i organizatës “Fronti i Rezistencës Antistaliniste Shqiptare” dhe se është lënë i lirë pasi ka kryer akt patriotik, duke dorëzuar Banushin para drejtësisë shqiptare.
Dokumenti
VENDIM
(Mbi pushimin e çështjes)
Në Tiranë, më 10.IV.1976
Unë Dhimitër Beshiri, hetuesi i Ministrisë së Punëve të Brendshme, pasi studiova materialet në ngarkim të të pandehurit Tom Gjek Mernaçaj
KONSTATOVA
Në datën 8.IV.1975 është filluar çështja penale dhe është marrë në përgjegjësi penale në gjendje arresti Tom Gjek Mernaçaj për arsye se në orën 01:30 të datës së mësipërme është kapur në flagrancë nga rojet kufitare të postës së Hotit, Shkodër, duke hyrë ilegalisht në territorin e RPSH nëpërmjet Jugosllavisë, krim ky i parashikuar nga neni 255/1 i Kodit Penal të RPSH.
Nga hetimet e mëvonshme në muajt gusht-shtator 1974 Tom Gjek Mernaçaj, sipas propozimit të të pandehurit Abdyl Banushi, ka pranuar të bëhet anëtar i organizatës “Fronti i Rezistencës Antistaliniste Shqiptare” dhe për këtë arsye u mor i pandehur për krimin e parashikuar nga neni 73/1 në lidhje me nenin 76 të Kodit Penal.
Nga tërësia e materialeve të grumbulluara në dosjen hetimore gjatë hetimit rezulton e provuar, se i lartpërmenduri që në momentin kur mësoi se organizata “Fronti i Rezistencës Antistaliniste Shqiptare” zhvillonte veprimtari terroriste kundër RPSH dhe se vetë i pandehuri Abdyl Banushi paraqiste rrezikshmëri të theksuar për vendin tonë, vendosi ta dorëzonte atë në organet tona. Vepër të cilën ai e realizoi në datën 8 prill 1975, kohë kur sapo u futën në territorin shqiptar, e goditi atë në kokë dhe ua dorëzoi rojeve tona kufitare, duke kryer në këtë mënyrë një akt patriotik në shërbim të RPSH.
Nga sa sipër konkludohet se vepra e kryer nga i pandehuri Tom Gjek Mernaçaj nuk përbën figurën e krimit për të cilën është marrë i pandehur dhe për këtë arsye në bazë të nenit 196/1 në lidhje me nenin 98 pik 5 të Kodit të Procedurës Penale:
VENDOSA
Të pushoj çështjen penale në ngarkim të Tom Gjek Mernaçajt.
Këtë vendim t’ia komunikoj të lartpërmendurit, duke i marrë edhe nënshkrimin e tij.
HETUESI
Dhimitër Beshiri (firma)
Vendimi mu njoftua sot më datë 10.4.’76.
Tom Gjek Mernaçaj (firma)

Gazeta PANORAMA

Dokumenti/ Plani për të vendosur eksploziv në Ambasadën e RPSH në Vjenë

Aktakuza: Ai dhe Tom Mernaçaj dhanë shpjegime të hollësishme për veprimtarinë konkrete kundër Republikës së Shqipërisë

Kjo është pjesa e dytë e aktakuzës përfundimtare të hetuesisë ndaj Abdyl Banushit, një prej krerëve të organizatës “Fronti i Rezistencës Antistaliniste Shqiptare”, me qendër në Nju Jork të SHBA, i cili, në vitet 1973-1975, me veprimtarinë e tij konkrete, u shndërrua në armikun numër 1 të regjimit komunist të Tiranës.

---

Në këtë dokument thuhet se provat e siguruara nga hetuesit janë marrë kryesisht nga dëshmitë e vetë Abdyl Banushit, që do të thotë se pas arrestimit në prill 1975, ai nuk ka vazhduar ta bëjë më tepër heroin dhe ka dhënë shpjegime të plota për veprimtarinë e tij para hetuesve. Në po këtë pjesë të dytë të aktakuzës hetuesit pohojnë se të dhëna shumë të rëndësishme për hetimin janë marrë edhe nga dëshmitë e të infiltruarit të Sigurimit të Shtetit, Tom Mernaçaj. Hetimet kanë provuar autorësinë e Banushit në vendosjen e eksplozivëve në Ambasadat shqiptare në Romë e Paris si dhe një sërë tentativash të tjera të ngjashme në dëm të shtetit shqiptar.
Dokumenti
…Në qershor 1974, pas kthimit në Nju-Jork të Abdyl Banushit dhe dy partnerëve të tjerë të grupit që drejtonte ai, u zhvillua mbledhja e kryesisë së organizatës në të cilën i pandehuri Abdyl Banushi, Ibrahim Rushiti dhe Prenk Lumaj raportuan mbi realizimin e detyrave të ngarkuara. Në këtë mbledhje, dy të fundit raportuan se pas ndarjes me të pandehurin vazhduan udhëtimin për në Ohër të Jugosllavisë dhe prej aty, nëpërmjet Shën-Naumit kaluan ilegalisht kufirin jugosllav-shqiptar në zonën e Pogradecit, u futën rreth 800 metra në thellësi të tokës sonë dhe pasi ndeshën në rojet tona kufitare, u larguan me panik në drejtim të territorit jugosllav, duke lënë në vendin e ngjarjes një çantë me lëndë eksplozive, materialet propagandistike, mjete notimi e pajisje të tjera, të cilat u gjetën nga organet tona dhe që administrohen në dosjen hetimore.
Veprat kriminale të sipërme, të kryera nga i pandehuri Abdyl Banushi, vërtetohen plotësisht nga vetë ngjarjet e ndodhura në Romë e në zonën kufitare të Pogradecit, materialet e gjetura dhe ekspertimet përkatëse të tyre, si dhe shpjegimet e hollësishme të dhëna në hetuesi nga i pandehuri Abdyl Banushi dhe dëshmitari Tom Mernaçaj. Më 13 shtator 1974, i pandehuri Abdyl Banushi, i ngarkuar nga kryesia e organizatës, së bashku me Lek Harapin e Sadik Mark Sadikun, të arratisur shqiptarë me banim në Paris dhe anëtar të kësaj organizate, kryen aktin tjetër terrorist, duke vendosur lëndë eksplozive në Ambasadën e RPSH në Francë. Megjithëse i pandehuri Abdyl Banushi pretendon se këtë vepër kriminale e kanë kryer Lek Harapi e Sadik Mark Sadiku dhe se ai personalisht nuk ka marrë pjesë në kryerjen e saj, nga provat e administruara në dosjen hetimore dhe konkretisht letra e Mexhit Dibrës; sekretar i Komitetit “Shqipëria e Lirë” drejtuar të arratisurit shqiptar Anton (Ndoc) Gjelaj, me banim në Greqi, dërguar dorazi me të pandehurin Abdyl Banushi në fund të muajit gusht 1974, si edhe deponimet e dëshmitarit Tom Mernaçaj, vërtetojnë ardhjen e Abdyl Banushit në Greqi për t’u furnizuar me lëndë eksplozive dhe pjesëmarrjen e tij të drejtpërdrejtë në kryerjen e këtij krimi. Në vazhdim të kryerjes së detyrave të planëzuara nga organizata “Fronti i Rezidencës Antistaliniste Shqiptare” në kuadrin e 30-vjetorit të çlirimit të atdheut, i pandehuri Abdyl Banushi, së bashku me dëshmitarin Tom Mernaçaj, me datën 10 nëntor 1974 u nisën nga Nju-Jorku për në Shqipëri, me qëllim për të kryer detyrat e ngarkuara nga kjo organizatë dhe konkretisht: Të hyjë ilegalisht në RPSH si drejtues i një bande të armatosur, të kryejë vepra terroriste duke vendosur lëndë eksplozive në Ambasadën e RP të Kinës dhe në monumentin e J.V. Stalinit në Tiranë, të verë në shërbim të organizatës elementë armiq të pushtetit popullor, njerëz të deklaruar e të dënuar për krime kundër shtetit, për t’i pasur baza të zgjerimit të veprimtarisë së tyre armiqësore dhe kryerjen e veprimtarisë së spiunazhit, t’u dërgonte prej këtu ambasadave të shteteve të huaja të akredituara në RPSH memorandume proteste në emër të organizatës, me qëllim për të provokuar ndërprerjen e marrëdhënieve diplomatike të këtyre shteteve në vendin tonë; të shpërndante materiale propagandistike me përmbajtje të theksuar armiqësore kundër pushtetit popullor dhe në kthim të vendoste lëndë eksplozive në Ambasadën e RPSH në Vjenë. Natën e 28-29 nëntorit 1974 i pandehuri Abdyl Banushi pasi u furnizua me lëndë eksplozive në bazën e tyre në Greqi, i ndihmuar nga të arratisurit Nikolla Plasoti, Lefter Guveli, Gaqo Gaqi e Arqile Tasho, të njohur si agjentë të zbulimit grek e amerikan dhe të përdorur nga ana e tyre në veprimtari diversioniste kundër vendit tonë, tentoi të futet ilegalisht në Shqipëri, në zonën e Konispolit, por për shkaqe të pavarura prej tij u detyrua të kthehet. Gjithashtu, i pandehuri Abdyl Banushi nuk mundi të realizojë as aktin terrorist në ambasadën tonë në Vjenë, për arsye se gjatë udhëtimit me tren në territorin jugosllav, në afërsi të Shkupit, organet jugosllave gjetën lëndët eksplozive, të cilat i pandehuri i kishte fshehur në një kabinë tjetër të trenit. Në këtë mënyrë, u detyrua të kthehet në Nju-Jork. Lidhur me këtë çështje, në hetuesi i pandehuri Abdyl Banushi dhe dëshmitari Tom Menaçaj kanë shpjeguar me hollësi misionin e ngarkuar nga organizata, itinerarin e përshkuar dhe shkaqet e mosrealizimit të tij. Me qëllim për të realizuar misionin e mësipërm, i pandehuri Abdyl Banushi, në datën 26 mars 1975 u nis përsëri nga Nju-Jorku dhe pasi u furnizua me armatime dhe lëndët eksplozive të nevojshme në bazën e tyre në Greqi, shkoi në Titograd të Jugosllavisë me qëllim për t’u futur ilegalisht në Shqipëri nga sektori kufitar i Shkodrës. Më datë 8 prill 1975, rreth orës 01:30, në kohën kur i pandehuri kishte kaluar kufirin shtetëror të RPSH dhe ishte futur ilegalisht 600-800 metra në thellësi të tokës sonë, dëshmitari Tom Mernaçaj e goditi atë me trupin e automatikut në kokë dhe ua dorëzoi rojeve tona kufitare. Kjo vepër kriminale vërtetohet plotësisht nga procesverbali dhe skica e vendit të ngjarjes në kufi, procesverbalet e pyetjes me cilësinë e dëshmitarëve të njësitit kufitar, shpjegimet e të pandehurit Abdyl Banushi, thëniet e dëshmitarit Tom Mernaçaj dhe armatimi. Lëndët eksplozive, materialet propagandistike e materialet e tjera që iu kapën të pandehurit në kohën e arrestimit të tij. Nga sa u parashtrua më sipër, konkludohet se krijimi i organizatës terroriste “Fronti i Rezistencës Antistaliniste Shqiptare” nuk është veçse një hallkë tjetër në veprimtarinë armiqësore të imperializmit amerikan kundër vendit tonë. Në lidhje me këtë çështje, përgjegjësi të rëndë mbajnë edhe shtetet fqinje: Jugosllavia, Greqia dhe Italia, që shërbejnë si strofka ku kanë gjetur strehë kriminelët shqiptarë, të cilëve u janë dhënë të gjitha lehtësitë e nevojshme për zhvillimin e veprimtarisë së tyre armiqësore kundër RPSH.
Procesi hetimor në ngarkim të të pandehurit Abdyl Banushi vërteton se agjentët e njohur të zbulimit grek e amerikan, Nikolla Plasoti, Lefter Guveli, Gaqo Gaqi e Arqile Tasho, me banim në Janinë e Igumenicë të Greqisë, kamë shërbyer si bazë dhe mbështetje e fortë në të gjitha veprimet dhe aktet terroriste të organizatës “Fronti i Rezistencës Antistaliniste Shqiptare” kundër RPSH dhe se territori jugosllav ka shërbyer si urë kalimi për bandat që kanë tentuar të futen ilegalisht në Shqipëri. Faktet që të pandehurit Abdyl Banushi, në nëntor të vitit 1974 iu kapën materialet propagandistike me përmbajtje të theksuar armiqësore kundër RPSH në doganën e Dubrovnikut dhe u la i lirë për të zhvilluar veprimtarinë kundër vendit tonë; se në maj të vitit 1974 kur të arratisurit Ibrahim Rushiti e Prenk Luma tentuan të kalonin ilegalisht kufirin jugosllavo-shqiptar në afërsi të Shën-Naumit u diktuan nga rojet jugosllave të kufirit, të cilët qëlluan edhe me armë dhe që nuk u ndoqën, por i lanë të lirë të futeshin në thellësi të tokës sonë, si edhe kapja e lëndëve eksplozive të pandehurve në dhjetor të vitit 1974, kur udhëtonin me tren në afërsi të Shkupit, nga ana e organeve jugosllave, vërtetojnë përgjithësinë e rëndë që mbajnë revizionistët jugosllav në veprimtarinë e armiqësore që zhvillohet kundër RPSH…
Në vitin 1945, duke qenë në kampet e përqendrimit në Gjermani, është vënë në shërbim të zbulimit amerikan dhe në dhjetor të po atij viti është dërguar në Shqipëri nga ai zbulim me detyra spiunazhi. Në gusht të vitit 1974 ai është dënuar me 4 vjet heqje lirie për krimin e vjedhjes; ndërsa në vitin 1951, disa ditë pas daljes së tij nga burgu, është arrestuar dhe dënuar me 10 vjet heqje lirie për krimin e spiunazhit dhe të tentativës për arratisje jashtë shtetit. Pas vuajtjes së dënimit, në vitin 1961, është internuar në fermën “Çlirimi” të Fierit, nga e cila si ndenji rreth 3 muaj, u arratis jashtë shtetit, në Greqi nëpërmjet sektorit kufitar të Gjirokastrës dhe që aty emigroi në SHBA, ku jetoi deri në kohën e arrestimit. Siç rezulton nga i gjithë materiali hetimor, i pandehuri Abdyl Banushi është një nga drejtuesit kryesorë të organizatës “Fronti i Rezistencës Antistaliniste Shqiptare”, që zë vendin e katërt në kryesinë e saj, është marrë me gjetjen e rekrutimin e elementëve të tjerë në këtë organizatë, ka drejtuar punën propagandistike, ka prodhuar dokumente false që përdor organizata në fjalë në veprimtarinë e saj diversioniste kundër vendit tonë dhe ka marrë pjesë direkt në kryerjen e akteve terroriste kundër RPSH, si dhe përfaqësive tona diplomatike jashtë shtetit.Në mbështetje të të gjitha materialeve që parashtruam më sipër, ju paraqesim për gjykim të pandehurin:
Abdyl Banushi, i biri i Hakanit dhe i Faries, i datëlindjes 1928, lindur në fshatin Golem të Gjirokastrës dhe banues në Nju-Jork të SHBA, me kombësi e shtetësi shqiptare, i pamartuar, i dënuar në vitin 1974 me 4 vjet heqje lirie për krimin e vjedhjes dhe në vitin 1951 për krimin e spiunazhit dhe të tentativës për arratisje jashtë shtetit me 10 vjet heqje lirie, i arrestuar me datën 8 prill 1975, i cili akuzohet se:
Ka kryer krimet e parashikuara nga nenet 64 dhe 64. 66, 67, 68, 69 e 73 në lidhje me nenin 76 të Kodit Penal të RPSH.
Kjo akt-akuzë u përpilua sot në datën 13.04.1976 nga hetuesit e Ministrisë së Punëve të Brendshme, Sokrat Çomo dhe Dhimitër Beshiri.
Hetuesit:
Sokrat Çomo (firma)
Dhimitër Beshiri (firma)
Tiranë, më 13.4.1976

---

Dëshmitarët për Banushin Dokumenti në krah tregon listën e dëshmitarëve që janë thirrur në gjyqin e Abdyl Banushit, sipas propozimit të hetuesit të çështjes, Dhimitër Beshiri. Lista nis me të infiltruarin e Sigurimit të Shtetit, Tom Gjek Mernaçaj, bashkëpunëtorin e Abdyl Banushit. Ajo vazhdon me gruan e Tomës, Palina Mernaçaj, e cila kishte çelësat e shtëpisë së Abdyl Banushit në Nju Jork dhe që solli prej andej në Shqipëri disa prova të tjera shtesë, që provonin veprimtarinë e Banushit. Më tej lista vazhdon me dy dëshmitarë të arrestimit të tyre në Hot të Shkodrës si dhe dy dëshmitarë të tjerë që gjetën një çantë me sende të ndryshme, përfshirë dinamit e materiale propagandistike të organizatës “Fronti i Rezistencës Antistaliniste Shqiptare”. Këto materiale u braktisën nga dy pjesëtarë të tjerë të kësaj organizate në afërsi të Pogradecit./Panorama/

Albert Vataj

Pakkush deri atëherë kishte shkelur me këmbë çdo krep dhe shkëmb ku gjallonte jeta e vështirë e shqiptarëve, kishte jetësuar me pendë gjithçka që kishte parë dëgjuar e përjetuar, ishte shtruar me malësorët e Shqipërisë së Epërme në sofrat “ me buk e kry e zemër”.

Zakonet në varrim janë zakonet më konservative të popujve primitivë dhe nga ky shkak janë përhapur shumë në Ballkan. Sikur do të shikojmë gjurmët e gati çdo veprimi në varrimet në Shqipëri, edhe pse nganjëherë vetëm në ndonjë fshat të humbur, gjenden jo vetëm në Greqi dhe Serbi por edhe në Zibenbyrgen, bile edhe në Bukovinë. Rastet e izoluara kanë rëndësi etnologjike të jashtëzakonshme për të provuar se zakoni ka qenë i njëjtë në tërë gadishullin. Do t’i spjegojmë në pjesën paleotnologjike të veprës sonë, se cili është ky kult dhe çfarë elemente të huaj kanë hyrë në të.

Nëse do të vdesë ndonjë njeri në familje, në fshat ose në fis, sipas pikëpamjes shqiptare, këtë e tregojnë më parë disa shenja. Më mirë e tregojnë shpatullat e bagëtive të imta, pastaj kraharorët e zogjve. Përmbi mënyrën sesi parashikohet e ardhmja në këto mjete: është përshkruar në një kapitull të posaçëm, këtu vetëm e përmendim. Vdekja parashikohet edhe nga shenja të tjera. Sipas pikëpamjes së shqiptarëve por edhe të sicilianëve, rumunëve dhe muhamedanëve të Bosnjës dhe të Bullgarisë, çdo njeri ka në qiell yllin e tij dhe veçanërisht shqiptarët besojnë se njerëzit e shquar si mbretër dhe zyrtarë të lartë kanë një yll më të madh, më të bukur, kurse njerëzit e rëndomtë kanë yje të vegjël, me më pak dritë. Sipas këtij besimi çdo yll që shkëputet tregon vdekjen e një njeriu. Një besëtytni, që i përngjan kësaj, gjendet në Baden. Që çdonjëri ka yllin e tij, këtë besim e kanë edhe në Zvicër, në Bohemi dhe Oldenburg. Dhe qeni i një fshati kur ulurin (kuis) natën me kokë të ulur paralajmëron vdekjen e dikujt. Këtë e besojnë jo vetëm shqiptarët por edhe sicilianët, dalmatinët (Lesinë), kuçovllahët, rumunët dhe banorët e Azisë së Vogël. Pastaj këtë besëtytni mund ta ndeshësh në viset gjermanike gjer në Suedi.

Duhet therur një pulë, që këndon si këndes, se tregon një lajm të zi, që në familje dikush do të vdesë. Ky besim është romak, italian, sicilian dhe e gjejmë edhe në Bullgari, Rusi dhe Bohemi. Në Zibenbyrgen ka një variant, sipas të cilit duhet që pula, që këndon si këndes, të shikojë nga perëndimi.

Në kohën kur është shtruar sofra, është shenjë e keqe, po të këndojë këndesi, se paralajmëron vdekje në familje. Në këtë rast i urojnë që ngordhja t’i vijë atij dhe kështu e therin. Kur këndon pas buke paralajmëron vdekjen e një miku të shtëpisë. Kush shikon dy gjarpërinj në çastin që bashkohen ka një vdekje në familjen e tij, ose do t’i ndodhë një fatkeqësi. Këtë besëtytni e takojmë në Sicili dhe ka të ngjarë që burimin e ka në ato të Romës vjetër.

Në disa pika zakonet midis malcisë dhe qytetit të Shkodrës ndryshojnë. Sa vdes dikush i mbyllin kapakët e syve dhe i lidhin një shami nënë mjekër. Në malci i lidhin edhe këmbët, që kufoma të mos ikë. Ka të ngjarë që kjo e ka rrënjën te një besim i kotë, se në Lesinë kujtojnë që po të mos i lidhen (i qepen) këmbët, i vdekuri del nga vari dhe sillet si hije. Kjo ndodh edhe në disa vende të Bullgarisë. Në mënyrë simbolike në disa vise të Rumanisë, në Reshinar të Zibenbyngenit, i lidhin këmbët me një pe.

Kur i mbeten sytë të hapur një të vdekuri, ose kufoma nuk ftohet shpejt, atëherë kjo është shenjë që në familje do të vdesë dikush tjetër. Këtë besim e kanë edhe rumunët. Pasi pushojnë ulërimat e para të grave, lajmërojnë me lajmëtarë burrat, të cilët nuk tregojnë asnjë shenjë pikëllimi, fisin, miqtë dhe të njohur të largët të të vdekurit. Në Malcinë e Vogël, si në disa vise të Lituanisë prusiane, shpejt pas vdekjes së dikujt, bëjnë kurban për të vdekurin një qengj ose një dash, sipas zakonit të vjetër romak, të cilin e hanë ata që vinë për varrim. Po të bjerë varrimi në një ditë kreshme, atëherë e shtyjnë për t’u ngrënë të dielën.

Në Moldavi dikur thernin dele të zeza ose desh, bile pasi të kishte rënë nata, dy ditë pas varrimit. Gjakun e linin të kullonte në një gropë, lëkurën ia falnin priftit, që ndodhte në varrim. Përkundër në Hercegovinë dhe në Shqipëri në shtëpinë e të vdekurit nuk gatuhet gjellë në kohën midis vdekjes dhe varrimit.

Në Nikaj sofra e parë shtrohet në kohën kur i vdekuri ndodhet në shtëpi: në Apripa, ku mora pjesë edhe unë, u shtrua pas mesdite, pastaj ishte bërë varrimi. Hëngrën 13-20 gra dhe afër 400 burra. Edhe boshnjakët shtrojnë sofra, vetëm që muhamedanët nuk hanë veçse hallvë. Pasi e lajnë dhe e veshin të vdekurin, siç bëjnë në Bosnje, Rumani dhe në Bullgari, e mbulojnë pastaj me një mbulesë. Të pranishmit ruajnë natën të vdekurin dhe pinë ndërkaq raki dhe kafe.

Në Shqipëri, pikërisht si në Stamboll, në Rumani, në Zibenbyrgen, Maqedoni. Hercegovinë dhe në Malin e Zi, e ruajnë të vdekurin që të mos e kapërcejë atë ndonjë mace, se i vdekuri do të dilte nga varri dhe do të bëhej lugat. Edhe në Baden të Gjermanisë dhe në Zvicër i nxjerrin macet dhe qentë nga dhoma dhe shtëpia e të vdekurit. Edhe në Azinë e Vogël kujdesen që macet të mos e kapërcejnë kufomën, se nuk kalbet dhe kjo është shenjë e keqe. Por sidoqoftë këtu nuk ka konsekuencat e tmerrshme si në Ballkan. Shikojmë, që kjo besëtytni ballkanike e ka humbur fuqinë në Azinë e Vogël.

Në malcitë e veriut një ditë pas vdekjes ftojmë njerëz për të lëshuar vajin (kujën). Vaji përbëhet nga këngë të improvizuara me “Ku! Ku!” dhe “Le! Le!”, ku mburrin virtytet e të vdekurit. Vaji ka qenë përhapur dikur në tërë Evropën e Jugut dhe janë gjetur mbetje në Francën e Jugut dhe në Sicili. Varrimi bëhet kudo të nesërmen por mund të shtyhet, kur nuk lejojnë rrethanat, se çdo fis në Shqipërinë e Veriut ka varrezat e tij dhe prandaj farefisi lakmon ta varrosin në varrezat e fisit të vet. Vetëm kelmendasit, që vdesin në bjeshkë, nuk i zbresin te varrezat, por i varrosnin në bjeshkë. Por kur një shaljan vdes jashtë Shalës, si p.sh. afër Shkodrës, atëherë lakmojnë, me gjithë largësinë ta shpien në shtëpinë e tij. Prandaj koha e varrimit është e lidhur me largësinë e varrezave me kohën, që iu duhet miqve për të arritur në vend, etj.

Në Shqipëri (malcinë e veriut) nuk është, si në Malin e Zi, nevoja e një varrimi kishtar. Unë vetë jam ndodhur në dy varrime në malci dhe në fushë, ku ka munguar prifti. Sa më shumë njerëz e shoqërojnë të vdekurin te varrezat aq më shumë nder i bëhet atij dhe farefisit të tij. Shumë herë ndodh, që numri i tyre arrin 300 gjer 400 veta. Për ngushëllim përdoren formulat: “Ti shnosh!” me “Ju shnosh!”. Diçka në këtë mënyrë ngushëllojnë në Palestinë me fjalë: “Kokat shëndosh!” Përgjigja është: “Qofshin shëndoshë moshatarët dhe fëmijët e tuj!”

Në Shqipëri ndryshon afati i varrimit sipas vendit. Në Lezhë u vra natën vonë një kelmendas; të nesërmen shpejt në mëngjes e shpunë te varrezat e Nikshit në Eregnat dhe në mesditë e varrosën. Një mërturas, që ishte vrarë një ditë më parë dhe që ia kishin shtruar kufomën në varrezat e Apripës, e varrosën pasi perëndoi dielli. Të vdekurin e shtrijnë në një arkivol (tabut), i venë një mbulesë, pastaj dy burra të fortë e kapin arkivolin, i cili përbëhet nga dy breza druri të sharruar, midis të cilëve është mbërthyer një pëlhurë dy e gjysmë ½ pëllëmbë e gjerë dhe e mbartin me ndihmën e dy rripave, që i kanë lidhur në anët e brezave dhe që i varin mbi supet.

Në Malcinë e Madhe dhe të Vogël, para se ta nxjerrin të vdekurin nga shtëpia, e ngrein qivurin tri herë dhe tri herë e lëshojnë përdhe. Kjo e ndalon vdekjen të vijë përsëri në atë shtëpi. Në këtë rast në Rumani prekin me arkivol tri herë pragun e shtëpisë. Në Glasinac të Bosnjës e ulin arkivolin tri herë rrugës, për te varrezat, por në pjesën tjetër të Bosnjës duket se ky zakon mungon. Në Glasinac ngrehin gurë, atje ku kanë ulur të vdekurin rrugës për te varrezat. Ndalja rrugës për te varrezat, që është zakon në Glasinac, na kujton gjer diku një ngjarje në Rumani. Trashëgimtarët atje janë mjaft në gjendje të përballojnë shpenzimet e ceremonive kishtare siç janë lutjet, që bën popi, sa herë ndalet kufoma, duke kapërcyer ndonjë rrugë ose ndonjë përrua. Në këtë rast në Rumani nuk ngrehin gurë; atje ngrehin stivë gurësh vetëm në vende ku dikush ka dhënë shpirt nga shkaku i një fatkeqësie. Në Shqipëri ngrenë muranë në vendin e një vrasje. Këtë zakon e gjejmë te muhamedanët e Palestinës dhe përgjithësisht në Atlasin e Algjerisë (Stuhlmann). Murani iu përgjigjet “Marterln” në Alpet.

Në Malcinë e Madhe është zakon në vendin e shtëpisë, ku ka qenë shtrirë i vdekuri të venë një çanak me miell, që është caktuar për të vobektit. Në Trebinjë venë në atë vend një sahan me grurë, që ia flakin të vdekurit nga pas, nganjëherë bashkë me sahanin. Edhe në Maqedoni, siç bëhet edhe në Cerenicën e Malit Zi, i hedhin të vdekurit, kur e nxjerrin nga shtëpia një qyp nga pas. Romakët duket se kanë pasur një zakon të këtillë, se e thotë formula: “fractus est ei deus”. Edhe në Rumani kanë zakon në këtë rast, të thyejnë një qyp. Në Gjermani kjo të mbron kundër kthimit të shpirtit (Ëuttke).

Në Shqipëri, kur e nxjerrin të vdekurin nga shtëpia mbartësi i parë i qivurit pret tre dhëmbë (si në çetele) te trari, që mban derën. Gratë mundohen të ndalojnë, që t’u nxjerrin të vdekurin jashtë dhe bien mbi kufomë dhe e puthin atë. Të gjithë ata, që e takojnë rrugës grupin, që përcjell të vdekurin, përshëndetin njerëzit dhe të afërmit e të vdekurit me fjalët: “Zoti të dhëntë kyvet!”. Në Kelmend e vënë kufomën e zbuluar në një hije të varrezave, e lajnë dhe nderojnë, po të mos e kanë bërë më parë në shtëpi, i veshin petkat më të mira, i venë armët përbri dhe disa mollë në këmbët e kryqëzuara.

Zakoni të mbajnë vaj, (ta vajtojnë) pastaj ta ruajnë të vdekurin, ta lajnë dhe ta nderojnë është kaq universal, sa që në Shqipëri i venë të vdekurit pemë (fruta), ndërsa në Rumani ky zakon mungon. Të njëjtin zakon shqiptar e kanë grekët, maqedonasit dhe bullgarët dhe përdoret shumë, se këto fruta janë caktuar për farefisin e dhuronjësit në botën tjetër. Në Greqi i japin ftoj të vdekurit për farefisin në botën tjetër, një vajzë të vogël ia vënë në prehër. Në Bullgari nuk ka rëndësi vendi se ku, në Maqedoni i venë pemët midis këmbëve të të vdekurit. Në Prusinë Lindore iu venë fëmijëve të vegjël mollë. Në Rumani përputhet me këtë zakoni që, kur përcillnin të vdekurin, të marrin me vete një pemë (dru) me kokrra artificiale, të cilin e vendosin përbri varrit.

Kur vdes një vrasës para se të marrë ndjesën e kishës, atëherë e varrosin jashtë varrezave dhe vetëm pas 3 vjetëve e nxjerrin nga varri, e varrosin brenda në varrezat dhe bekojnë varrin e tij. Një kusar (cub), që vritet në kohën kur grabit, nuk varroset kurrë në tokë të bekuar, por mbetet jashtë varrezave. Edhe gërbulët (lebrosët) varrosen jashtë varrezave, për të mos infektuar të vdekurit e tjerë. Në Rumani, meqenëse vendi i varrezave është i vogël, shumë herë i varrosin të vdekurit në varre të vjetra. Kokat e të parëve i mbledhin me mundim dhe i hedhin mënjanë përsëri në varr. Por kur rastësisht varrimi bëhet ndaj të ngrysurit, atëherë ndodh që mbeten jashtë copë kockash, kështu që kudo nga të gjitha anët shikon kocka njerëzish.

Në varr i vdekuri është shtrirë me fytyrën nga lindja.  Në Çelëz varret shikojnë nga jugë-lindja. Në fusha më flisnin për një varr të vjetër që këmbët duhej t’i kishte nga ana e lindjes. Besëtytnia maqedonase se nuk është mirë të flejë njeriu me kokën në perëndim, se kështu janë orientuar kufomat në varr dhe besëtytnia bullgare se ai që fle me fytyrën nga dielli vdes, kanë padyshim lidhje me zakonin e vjetër, sipas të cilit varet orientoheshin prej perëndimit nga lindja.

Ky zakon gjendet edhe në Rumani, që çdo i vdekur të varroset në mënyrë që këmbët të drejtohen nga perëndimi dhe koka nga lindja. Këtë zakon të orientimit të varrit e kanë edhe sot ortodoksët e Bosnjës por katolikët e kanë humbur atë. Në Malcinë e Vogël e gërmojnë varrin e grave ½ m më thellë se të burrave që është zakonisht 1 m i thellë. Gërmimin e varrit e fillon punëtori më i vjetër, pasi ka prerë tre dhëmbë në bishtin e kazmës ose lopatës. Në Bosnjë e kanë ruajtur këtë zakon si duket vetëm në Grahovo, por vetëm që dhëmbët i bëjnë në bisht pasi të kenë gërmuar varrin. Kur gërmojnë të tri goditjet e para, në Shqipëri, i bëjnë me belin (kazmën) prapa kurrizit. Pasi mbaron punën e tij, punëtori nuk ia jep shokut veglën në dorë, por e lëshon mbi tokë, prej ku e ngre punëtori tjetër.

Kur punëtorë hapin një varr nuk i urojnë me: “Puna mbarë!”, as me “l’lumshin krahët”. Asnjerit nuk i lejohet, të kapërcejë një varr të hapur, as nuk është mirë të lihet bosh, por duhet vënë brenda një vegël (lopatë ose kazmë). Edhe në Rumani kujdesen që një fëmijë të mos e kapërcejë varrin e posagërmuar.

Kur bie shi dhe mbushet varri me ujë, atëherë thuhet, i vdekuri ka qenë njeri i keq, kur çel moti, thuhet e kundërta. Në Bohemi besojnë pikërisht të kundërtën. Ndërsa gërmohet varri fillon vaji i përgjithshëm. Në Malcinë e Vogël marrin pjesë të gjithë burrat, që kanë ardhur për varrim dhe nga gratë vetëm ato të farefisit. Në Kelmend i afrohen të vdekurit në gropë, sipas familjeve, natyrisht burrat veç dhe gratë veç. Gratë shkojnë me radhë sipas rangut në familje, ato në krye të mbuluara me shami koke dhe të gjitha duke qarë; pastaj tërhiqen mënjanë, për t’iu lëshuar vend atyre që vinë nga pas dhe ulen te koka e të vdekurit. Ka grupe burrash, që ngushëllojnë heshtas; të tjerë afrohen duke ruajtur zakonin e Malcisë Madhe dhe të Vogël. Në këtë rast, me këmbën e mëngjër përpara, qëndrojnë radhë përkrah njeri tjetrit me duart mbi hijet, afër 30 hapa larg nga i vdekuri. Kryetari i grupit del tani nga radha me këmbën e majtë përpara i thërret të vdekurit me emër, e pyet ku është dhe përse i la shokët, pastaj marshojnë të gjithë si me këmbajka [Mangallkë (Korça)] me gjunjë të ngrirë, kokën lart, me shikim jo të natyrshëm të ngulur në një drejtim nga përpara, pa asnjë lëvizje tjetër të trupit, përveç rrotullimit që shkaktojnë hapat, i afrohen kufomës. Gjesti nuk është aspak qesharak, përkundrazi ecja e ngrirë e njerëzve, që i afrohen të vdekurit, të ngjeth mishin.

Ndërkaq kali i të vdekurit në Kelmend, qëndron pranë të zotit, por sa afrohet njeri nga grupet që vajtojnë, ia nxjerrin atij përpara dhe kthehet me të te i vdekurit. Gjatë kohës, kur përcjellin të vdekurin i varin kalit në qafë dhe në kokë shami të zeza të disave nga gratë, që erdhën në varrim. Pas këtij akti çdo anëtar i grupeve vajtonjëse ndahet nga i vdekuri dhe të gjithë shpërndahen në varrezat, duke formuar grupe. Ulen përdhe bisedojnë me njeri tjetrin dhe pinë duhan.

Siç dihet, trakasit e vjetër dhe, më vonë, në fillim të kohës mesme, edhe popuj të tjerë, kishin zakon ta varrosnin kalin bashkë me të zotin. Nga pikëpamja historike është interesant që ky zakon ka mbetur në disa vise të malcisë, ku kuajt janë të rrallë. Kelmendasit kanë jetuar më parë në një vend ku kali luante rol më të madh, nga ç’luan në vendbanimin e sotshëm. Përmend me këtë rast, që kali lot një rol me rëndësi në kultin e të vdekurve të çerkezëve dhe të osetëve. Ceremonia me kalin duket se mungon në Malcinë e Vogël, dhe fakti që ekziston në Malcinë e Madhe shpjegon mbase, përse në shumë varre janë skalitur figura kuajsh.

Edhe në Malcinë e Vogël i afrohen grupet qivurit në mënyrën që përshkruam këtu, por, përveç ulërimave dhe vajtimeve, është zakon që në ekstazë të grisin gjak fytyrat, të rrahin kraharorin me grushte, sa të buçasë. Në Malin e Zi rrahin kokën me grushte dhe në Çeki kraharorin. Në Kelmend pasi kanë gërmuar varrin, përgatitin qivurin. Me ndihmën e një shufre të drejtë matet shtati i të vdekurit dhe qivuri ndërtohet tamam pas trupit. Këtë zakon e kanë edhe rumunët dhe thonë, se do ishte keq, sikur qivuri të ishte shumë i madh sa të mos e mbushte tërësisht kufoma e të vdekurit. Në rastin, që ndodha vetë, arkivoli ishte te supet gati dy herë më i gjerë se te këmbët, kishte pra formën e një trapezi. Në Malcinë e Vogël nuk goditin qivure. Në vend të këtij veshin varrin me afër 60 cm. mur të thatë. Edhe në Malin e Zi e quajnë përdorimin e qivurit një zakon të importuar.

Etiketa kërkon që, gjatë gjithë kohës së varrimit, farefisi të mos tregojë asnjë shenjë tronditje, bile të shfaqen me orë të mira, duke i përgjigjur çdo ngushëllonjësi, që shtëpia ka akoma shumë burra, të cilët janë aq trima dhe të zotë, si ai që la jetën, që humbja të duket kështu sa më e pakët që të jetë e mundur. Pasi janë mbledhur mjaft njerëz, qivuri është ndërtuar dhe varri gërmuar, në Kelmend e vendosnin qivurin anës më të gjatë të varrit, bile atje ku është grumbulluar dheu i gërmuar dhe kapakun e vënë pranë qivurit. Në çastin kur e ngrenë të vdekurin nga hija e madhe, për t’a mbartur pranë varrit, edhe grupet e njerëzve lënë hijet dhe mblidhen rreth varrit. Pasi mblidhen të gjithë, e vënë të vdekurin në qivur dhe burrat e farefisit afrohen për ta puthur në fytyrë dhe për tu përshëndetur me të; pastaj i marrim për kujtim kutinë e tabakos ose ndonjë copë veshje, e mbulojnë me savan dhe i mbërthejnë qivurit kapakun. Në Bogë është zakon, në këtë rast, t’i çierrin pakë savanin ose gishtin e vogël kufomës, se të dyja këto e ruajnë (konservojnë) atë në varr.

Në kundërshtim me zakonin shqiptar, që ta ruajnë kufomën të mos tretet, rumunët dhe grekët dëshirojnë që, kur ta hapin varrin pas disa viteve të mos gjejnë veçse kockat. Për kufomat, që nuk treten pas një kohe të gjatë, thuhet se shtrigojnë. Duhet pra, që të shpejtohet tretja e tyre, të hiqet mallkimi, që rëndon mbi të vdekurin, sipas pikëpamjes greke dhe rumune. Pal Nika në Flet, në Shqipërinë e Veriut, që pas shumë viteve e gjeti të patretur trupin e të atit, besonte se kjo tregonte që i ati, një burrë famëkeq në kohën e tij, kishte qenë në një farë mënyre i shenjtë.

Ceremonitë e varrimit në Malcinë e Madhe ndryshojnë pak nga ato të Malcisë së Vogël. Në Malcinë e Vogël i venë të vdekurit në gojë një metalik (monedhë) para se ta varrosin, të cilin më parë e sjellin tri herë rrotull varrit, pastaj i venë mbi kraharor një qiri të ndezur. Në disa rrethe në vend të qiriut venë mollë, siç thamë më lart. Në Malcinë e Madhe nuk është zakon t’i venë të vdekurit metalik në gojë. Meqenëse metaliku është tepricë e besëtytnisë pagane, kisha e ka ndaluar, por prapë, në mos haptas përdoret fshehtas. Sipas pikëpamjes shaljane, të vdekurit i venë metalikun në gojë, që t’i paguajë zotit të varrit varrin, në rast që ai kërkon dëmshpërblim, se siç thamë më lart trualli i varrezave është i ngushtë dhe lehtë mund të dëmtohet varri përsëri. Për këtë arsye edhe në Glasimac të Bosnjës, i venë të vdekurit në varr para të vogla (metalike). Në Hercegovinë i venë në varr të vdekurit disa pare të vogla vetëm atëherë, siç pretendojnë, kur janë gjetur atje kocka. Zakon i “ovëlls”, sepse për këtë është fjala, sipas Tozerit, ka qenë në Greqi dhe në ishujt e Greqisë deri në bregdetin e Azisë së Vogël dhe, sipas Abbotit, edhe në Maqedoni. Mariana shkruan se dikur ka qenë në formën e vjetër edhe në Rumani. Edhe sot është zakon në Bullgari dhe në Rumani t’i venë të vdekurit në dorë të holla dhe, veç kësaj, kur e mbushin varrin, ndërsa njerëzit e shtëpisë hedhin dhe, të afërmit e të vdekurit hedhin në varr të holla të vogla.

Meqenëse në Malcinë e Vogël, si dhe në Malin e Zi, nuk ndërtojnë, në fund të varrit shtrojnë kashtë dhe lëkurë bagëtish, marrin armët e të vdekurit, e shtrijnë me rrobat e tij në varr, e mbulojnë me një savan, shpërndajnë mbi të duhan dhe mbi muret e thatë anës venë binarë, kështu që, kur ta mbushin varrin me dhe, të mos bjerë dhe mbi kufomën. Në Zibenbyrgen dhe në Bukovinë përdorin qivure dhe çdonjëri hedh një lopatë ose një dorë dhe në varr, me fjalët: “Hallall buka dhe kripa, që kemi ngrënë së bashku!”, pastaj përshëndetin të afërmit me: “Zoti ju dhashtë kyvet!” dhe “U pastë lan nafakën prapa!”.

Franc Nopça rrëfen Shqipërinë e një shekulli më parë

Orët, zanat, hijet, gjarpërinjtë, hijet, xhindet, katallanët… Një botë e tërë, të cilën e kemi zbuluar përrallash, por njëherë motit, në mos edhe sot diku-diku, në Shqipërinë e Veriut besohej…

Orët, zanat, hijet, gjarpërinjtë, hijet, xhindet, katallanët… Një botë e tërë, të cilën e kemi zbuluar përrallash, por njëherë motit, në mos edhe sot diku-diku, në Shqipërinë e Veriut besohej megjithëmend. Si dëshmi e kësaj jete të pasur besimesh, besëtytnish, zakonesh, dokesh, plot një shekull më pas na vjen një libër me autor baronin Franc Nopça: “Pikëpamje fetare, doket dhe zakonet e Malcisë së Madhe- Me disa veçanti nga krahinat e Zadrimës dhe nga Shkodra”, një botim i Qendrës së Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë, përkthyer nga dr. Mihal Zallari, dhe përgatitur për botim nga akad.assoc Marenglen Verli dhe dr. Edmond Malaj, shkruan “Panorama”. Siç mësojmë, Nopça, si një paleontolog dhe albanolog, ishte pasionuar pas jetës zakonore të vendeve të Ballkanit dhe udhëtoi shpesh në Shqipëri dhe në Jug të Ballkanit si në Bosnje, Kosovë, Maqedoni, Serbi prej vitit 1903 dhe Luftës së Parë Botërore. U përqendrua më së shumti në Shkodër, ku kthehej pas çdo udhëtimi nëpër malësinë e Veriut, ku përveçse mblodhi pasuritë shpirtërore të kësaj zone, na ka sjellë deri ditët tona një koleksion të mrekullueshëm fotografish, publikuar nga studiuesi Robert Elsie. Origjinalët e fotografive prej xhami ndodhen në Muzeun Hungarez të Historisë Natyrore (Magyar Természettudományi Múzeum) në Budapest. Përmes shënimeve të Nopçës, sot na vjen mënyra se si shqiptarët e shihnin botën një shekull më parë, ku besonin, çfarë i trembeshin, si jetonin, cilat ishin traditat dhe zakonet e tyre me raste lindjesh, dasmash e vdekjesh, si ushqeheshin e mjekoheshin. Por, Nopça nuk është mjaftuar me një mbledhje materialesh. Ai bën edhe një studim krahasimor mes zakoneve shqiptare dhe ato që ai ka hasur në vende të tjera të Ballkanit apo edhe në Europë, që nga Maqedonia, Greqia, Rumania, Bullgaria, deri në Francë, Gjermani e Lituani.

Lindja

.. Kur lind në Malci një djalë, atëherë ia lajmërojnë këtë të tërë fisit me zbrazje pushkësh dhe fqinjët dhe farefisi përgjigjen me pushkë. Lindja e një vajze nuk gëzon njeri. Në Hercegovinë, si edhe në Gjermani dhe në disa vise të Rumanisë (kuçovllahët) besojnë se do të ishte shenjë e mirë sikur fëmija të lindte me këmishë (cipa e vesë)…

Foshnja porsa lind, e lajnë me ujë të vakët dhe e mbështjellin me pelena prej leshi, e vënë në djepin e vogël, i japin të thithi një brumë, që e bëjnë me gjalpë, sheqer e me ujë të ftohtë të mbështjellë me pëlhurë; pastaj e mbulojnë me një pallto, që të mos bëhet llafazan. Nuk kam dëgjuar gjë nëse përdorin magji në ujin e banjës. Foshnjën, që mezi i hap sytë, e forcojnë, duke i fërkuar kokën me të verdhin e vesë; pastaj ia lidhin kokën  me një copë pëlhurë. Edhe në Rumani i mjekojnë fëmijët e dobët me të verdhën e vezës. Si në Bullgari e në Rumani, ashtu edhe në Shqipëri, besojnë se shtrigat mund t’iu bëjnë keq lehtas fëmijëve të porsalindur. Pra, i mbrojnë ata me hajmali dhe me hudhra.

Martesa në Shkodër

Pas fejesës, dhëndri godit banesën e re dhe familja e nuses përgatit pajën e nuses. Në Shkodër e hëna është dita e martesës, kurse në Rumani dhe në Maqedoninë greke të hënën e kanë për keq. Muhamedanët e Shkodrës martohen të dielën ose të enjten, pra si në Rumani. Fejesa në Shkodër, si edhe në Malci, bëhet pa u njojtur djali me vajzën, pa e parë kurrë njëri-tjetrin. Tani ka hyrë zakoni që ia japin dhëndrit fshehtas fotografinë e nuses. Praktikisht, ky gjest nuk ka asnjë rëndësi, edhe sikur në fotografi vajza të jetë e shëmtuar, se djali duhet të marrë për grua atë që i caktojnë prindërit. Duhet martesa të bëhet të hënën, atëherë është zakon, në dasma të mëdha, që mbajnë shumë ditë, të ftohen për të ngrënë drekën në familjen e nuses farefisi më i afërm i dhëndrit që të mërkurën para dasmës; të enjten thirren të gjithë miqtë, të njohurit dhe dy nga farefisi i dhëndrit, në këtë rast dorëzohet dhe dhurata që i bën dhëndri nuses… Dhuratën e sjell gjithmonë një djalë, ky duhet të jetë ogur, që nusja të lindë djem dhe jo vajza…

Të premten mbrëma i lyejnë flokët nuses, duke përdorur si mjet një çorbë të ngatërruar prej goglash, lule shqerrash, gur kali fletë kulpre, dafinë. Me këtë mjet lyejnë flokët të premten dhe i lënë ashtu të tërë ditën e shtunë. Një gjë të këtillë përdorin grekët e Maqedonisë…

Vdekja

Në disa pika zakonet midis Malcisë dhe qytetit të Shkodrës ndryshojnë. Sa vdes dikush, i mbyllin kapakët e syve dhe i lidhin një shami nën mjekër. Në Malci i lidhin edhe këmbët, që kufoma të mos ikë. Ka të ngjarë që kjo e ka rrënjën te një besim i kotë, se në Lesinë kujtojnë se po të mos i lidhen (i qepen) këmbët, i vdekuri del nga varri dhe sillet si hije. Kjo ndodh edhe në disa vende të Bullgarisë. Në mënyrë simbolike, në disa vise të Rumanisë, në reshinar të Zibenbyngenit, i lidhin këmbët me një pe. Kur i mbeten sytë hapur një të vdekuri, ose kur kufoma nuk ftohet shpejt, atëherë kjo është shenjë që në familje do të vdesë dikush tjetër. Këtë besim e kanë edhe rumunët. Pasi pushojnë ulërimat e para të grave, lajmërojnë me lajmëtarë burrat, të cilët nuk tregojnë asnjë shenjë pikëllimi, fisin, miqtë dhe të njohur të largët të të vdekurit. Në Malcinë e Vogël, si në disa vise të Lituanisë prusiane, shpejt pas vdekjes së dikujt bëjnë kurban për të vdekurin një qengj ose një dash, sipas zakonit të vjetër romak, të cilin e hanë ata që vijnë për varrim. Po të bjerë varrimi në një ditë kreshme, atëherë e shtyjnë për t’u ngrënë të dielën…