“Ne po flasim për njerëz shumë, shumë armiqësorë. Këta janë njerëzit që tani thonë: ‘Ne kemi 40,000 pengje amerikanë. Çfarë do të bëjmë me ta.’ Kështu mendojnë ata. Dhe nëse mendoni se kjo përfundoi dje, nuk keni parë asgjë. Dhe kjo nuk do të jetë asgjë në krahasim me Jimmy Carter me pengjet e tij. Ai humbi për shkak të kësaj historie. Carter me pengjet e tij është një kikirik, një term i mirë kur po flasim për Jimmy Carter, është një kikirik në krahasim me atë që po ndodh këtu. Ata kanë 40,000 njerëz, për të mos përmendur të gjithë afganët e tjerë, që duhej të ndihmonim. Ky është turpi më i madh në historinë e Amerikës. Qytetarët amerikanë, duhet të dalin së pari nga vendi, pastaj ju duhet të merrni të gjitha pajisjet tuaja ushtarake. Ne kemi 300,000 miliarda dollarë pajisje. Ata kanë helikopterë të rinj Blackhaëk. Ata kanë gjithçka. Dhe të fundit për të dalë duhet të jenë ushtarët, dhe sinqerisht do të kisha bombarduar secilën nga fortesat, sepse e dija që ata nuk do të më lejonin ta bëj këtë. ”Qengji po çohet në thertore. Duhet të largosh njerëzit tanë (amerikanë) nga Afganistani. A mund t’a imagjinoni që ushtria juaj të shkojë në shtëpi dhe t’i lërë të gjithë ata njerëz në dorë të talebanëve!? Kjo është njësoj sikur të dërgosh qengjin në thertore. Kështu që ushtria juaj shkon në shtëpi. Ata harruan të mbrojnë divizionet tona, ata harruan të mbrojnë Ambasadën e SHBA-së në Kabul. Por, këtu është problem. Tërheqja është gjëja e duhur për të bërë, por mënyra se si u tërhoqën ishte e turpshme. Asnjëherë nuk ka pasur tërheqje më të keqe se kjo. Asnjëherë nuk ka pasur një grup njerëzish më budallenj që tërhiqeshin. Kjo është e pabesueshme, kur një ushtarak largohet së pari dhe më pas thotë: ‘Oh, ne duhet të kthehemi dhe të marrim njerëzit tanë’.” – Donald J. Trump Presidenti i 45-të i SHBA-së (Fox News)
Klajd Kapinova
2.26 trilion ose 300 milion dollarë çdo ditë për 20 vjet luftë në Afganistan
Talibanët radikal islamik, në një goditje tronditëse rrufe, kanë përfshirë Afganistanin në më pak se një muaj, ndërsa ushtria afgane prej 300,000 vetësh me armatime amerikane u shkri si kripa në ujë. Absurdi dhe trathtia politike dhe kombetare arriti kulmin papritur, kur Presidenti frikacak afgan Ashraf Ghani, iku në Taxhikistan, gjatë fundjavës (e diele 15 gusht 2021).
Ai kishte punuar nën rrëgost për armiqët, kur pranoi në një deklaratë, se talebanët kishin fituar, “me gjykimin e shpatave dhe armëve të tyre, dhe tani janë përgjegjës për nderin, pronën dhe vetëruajtjen e bashkatdhetarëve të tyre…“ Kjo u provua, edhe kur media mësoi turpin tjetër se vëllai i Presidentit afgan iu bashkua me dëshirë këto ditë forcave radikale islamike të talebanëve kriminelë.
Pabesia e tij u justifikua me faktin se talebanët u ulen të sigurtë në tryezën e Presidencës të lëshuar me trathti nga ai, vetëm disa orë më parë pasi gjarpëri i pabesë pseudo President Ashraf Ghani u largua nga vendi si hajdut ordiner.
Sot, mijëra përkthyes dhe familjet e tyre presin viza për të hyrë në SHBA, ndërsa luftëtarët talebanë parakalojnë triumfalisht mbi makinat, tanket etj., dhe mbajnë në duar armatimet e tjera të shtrenjta, të kapura mbas braktisjes nga ushtria amerikane në ikje…
Kur sheh bilancin e luftës, sheh se kjo ishte lufta më e kushtueshme në të gjithë historinë e SHBA-së. Në 20 vitet që nga 11 shtatori i vitit 2001, SHBA kanë shpenzuar më shumë se 2,26 trilion dollarë për luftën në Afganistan, me një kostë 300 milion dollarë çdo ditë, për dy dekada ose ndryshe mbi 50,000 dollarë për secilin prej 40 milionë njerëzve të vendit aziatik.
E shpieguar në terma më të thjeshtë, analistët thonë se xhaxhai Sam (SHBA), ka shpenzuar më shumë duke i mbajtur talebanët larg, sesa pasuritë neto të Jeff Bezos, Elon Musk, Bill Gates dhe 30 miliarderëve më të pasur në Amerikë, të marrë së bashku.
Këto shifra përrallore, përfshijnë 800 miliardë dollarë në kosto të drejtpërdrejta të luftës dhe 85 miliardë dollarë të tjera, për të trajnuar ushtrinë e dështuar afgane, e cila u grumbullua në javët që nga mbyllja e papritur e Pentagonit në fillim të korrikut të Bazës së Forcave Ajrore Bagram, duke eliminuar premtimin e mbështetjes ajrore kundër talebanëve që ishin në përparim.
Nga ana e tjetër, duke qëndruar sërisht në shifrat marramendëse astronomike të shpenzimeve amerikane, nënvizohet fakti tjetër se taxampaguesit u kanë dhënë ushtarëve afganë 750 milionë dollarë në vit në listën e pagave të tyre të shtrenjta. Siç thuhet, Projekti i Kostove të Luftës të Universitetit Brown vlerëson se shpenzimet totale janë në 2.26 trilionë dollarë.
Dhe kostot janë edhe më të mëdha përsa i përket jetës së njerëzve të humbur në luftë. Deri tani ka pasur mbi 2,500 vdekje nga ushtria amerikane në Afganistan dhe gati 4,000 kontraktorë të tjerë civilë amerikanë të vrarë në rrethana të ndryshme. Kjo zbehet nëse tregohen shifra të tjera, si: 69,000 të vrarë nga radhët e policisë ushtarake afgane, 47,000 civilë të vrarë, dhe plus 51,000 luftëtarë të vdekur të opozitës (talebanë). Kostoja e deritanishme për t’u kujdesur për 20,000 viktima amerikane ka qenë 300 miliardë dollarë, dhe me gjysmë trilion të tjerë që pritet të vijnë në të ardhmen.
Në këtë mënyrë shpenzimet do të vijojnë edhe për shumë kohë deri sa të bëhet tërheqja e plotë e trupave amerikane nga Afganistani. Dihet se Shtetet e Bashkuara e kanë financuar luftën afgane me para të huazuara. Studiuesit e Universitetit Brown, vlerësojnë se më shumë se 500 miliardë dollarë interes janë paguar (përfshirë edhe shumën totale prej 2.26 trilion dollarë), dhe ata vlerësojnë se deri në vitin 2050 kostoja e interesit vetëm për borxhin tonë të luftës afgane mund të arrijë 6.5 trilionë dollarë. Kjo arrin në 20,000 dollarë për secilin qytetar amerikan.
Disa afganë ishin aq të dëshpëruar për të ikur nga sundimi i talebanëve, saqë u kapën pas mjeteve të uljes së transportit, që niseshin nga aeroporti i Kabulit, për të rënë të vdekur kur avioni filloi të ngjitej në ajër.
Ka edhe më pak shpresë për shpëtim për brezin e grave dhe vajzave afgane, që u rritën në një kohë disi më të liberalizuar, por tani përballen me burka të detyrueshme dhe me perspektivat e zhdukura për arsimim dhe punësim (një vazhdim i “Luftës kundër Grave” të talebanëve.) janë rreth 1.6 milion gra më shumë të punësuara në fuqinë punëtore të Afganistanit sesa 20 vjet më parë. Talibanët premtojnë se do ta përmbysin atë, me një kosto njerëzore të pallogaritshme.
SHBA në Luftën në Afganistan 2001–2021
Lufta në Afganistan ishte një konflikt që u zhvillua nga 2001 deri në 2021. Ajo filloi me një pushtim frontal, që çoi në Shtetet e Bashkuara dhe aleatët e saj që të rrëzonin Emiratin Islamik të Afganistanit, të sunduar nga talebanët në mënyrë që t’i mohonin al-Qaedës një bazë të sigurt operacionesh në vend.
Për pjesën më të madhe të periudhës lufta u zhvillua zyrtarisht midis aleatëve të SHBA, NATO dhe Forcave të Armatosura Afgane, dhe kundërshtarëve të kryengritësve terroristë talebanë. Ata rifituan pushtetin dhe ri-themeluan Emiratin 19 vjet e 8 muaj më vonë, duke fituar kështu luftën. Kjo ishte lufta më e gjatë në historinë e SHBA-së, duke tejkaluar Luftën e Vietnamit me afërsisht 5 muaj.
Pas sulmeve të 11 shtatorit në vitin 2001, Presidenti George W. Bush kërkoi që talebanët (që në atë kohë de facto sundonin Afganistanin), të dorëzonin terroristin #1 më të kërkuarin në botë Osama bin Laden. Refuzimi i talebanëve për t’a ekstraduar atë në SHBA, çoi në Operacionin Liria e Qëndrueshme. Asokohe talebanët dhe aleatët e tyre të Al-Kaedës, u mundën kryesisht në vend nga forcat e udhëhequra nga SHBA, dhe Aleanca Veriore (NATO), e cila kishte luftuar talebanët që nga viti 1996.
Pas përfundimit të objektivave fillestare, një koalicion me mbi 40 vende (përfshirë të gjithë anëtarët e NATO-s) formuan një mision sigurie në vend të quajtur Forca Ndërkombëtare e Ndihmës së Sigurisë (ISAF) dhe Misioni i Mbështetjes Vendosëse (RS) në vitin 2014, nga të cilët anëtarë të caktuar ishin të përfshirë në luftime ushtarake aleate me qeverinë e Afganistanit.
Lufta kryesisht përbëhej nga kryengritjet talebane, që luftonin kundër Forcave të Armatosura Afgane dhe forcave aleate; shumica e ushtarëve dhe personelit të ISAF/RS ishin amerikanë. Lufta u kodua nga SHBA si Operacioni Liria e Qëndrueshme e cila përfshiu vitet 2001–2014 dhe sëdyti nga Operacioni Liria e Sentinelit, që zgjati 6 vjet nga viti 2015 deri më 16 gusht 2021.
Sipas projektit të Kostove të Luftës në Universitetin Brown, që nga prilli 2021, lufta ka vrarë 171,000 deri në 174,000 njerëz në Afganistan; 47,245 civilë afganë, 66,000 deri 69,000 ushtarë dhe policë afganë dhe të paktën 51,000 luftëtarë talebanë. Megjithatë, numri i të vdekurve është ndoshta më i lartë për shkak të vdekjeve të pallogaritura nga “sëmundjet, humbja e aksesit në ushqim, mungesa e uji të pijshëm, infrastrukturë dhe/ose pasoja të tjera indirekte të luftës”.
Sipas OKB-së, pas pushtimit të vitit 2001, më shumë se 5.7 milion ish refugjatë u kthyen në Afganistan. Megjithatë, që nga ofensiva e rinovuar e talebanëve në vitin 2021, 2.6 milionë afganë mbeten refugjatë ose kanë ikur, kryesisht në Pakistan dhe Iran, dhe 4 milionë afganë të tjerë mbeten persona të zhvendosur brenda vendit brenda vendit.
Kontradiktat dhe gënjeshtrat e përseritura profesionale të Joe Bidenit
Sleepy Joe Biden, ka gënjyer më 8 korrik 2021, duke thënë se: “Mundësia, që talibanët të kapërcejnë gjithçka dhe të zotërojnë të gjithë vendin është shumë e pamundur.”
I vetëquajturi krytar shteti Joe Biden dhe Kamala Harris mbajtën një video-konferencë me ekipin e Sigurisë Kombëtare të SHBA-së, për të diskutuar mbi situatën e rëndë, të krijuar nga ai vetë në Kabul më 15 gusht 2021.
Pas rënies së Kabulit, Biden mbajti një konferencë shtypi me pyetje parapërgatitura të kontrolluara dhe shpesh pa përgjigje nga ana e tij më 16 gusht 2021 në Shtëpinë e Bradhë, duke nënvizuar gënjehtrën e turpshme, se forcat amerikane nga atëherë do të ndihmonin vetëm në evakuimet nga Aeroporti Ndërkombëtar Hamid Karzai.
Kur u pyet nga gazetarët e tij servilë (që e kishin sjellë në pushtet me vota fallco dhe manipulime të mëdha), pse ai kishte dhënë urdhër të largohen ushtarët amerikanë më parë se sa civilët kontraktorë dhe personeli tjetër amerikanë, ai heshti dhe nuk dha përgjigje…
Në përgjigje të kritikave në rritje për vendimin e tij për t’u tërhequr nga Afganistani, Biden argumentoi, se: “Al Kaeda kishte qenë objektivi kryesor i pushtimit dhe tani ishte “degraduar rëndë” dhe se forcat amerikane nuk duhet të përdoren për ndërtimin e kombit ose antikryengritjen.”
Kjo logjikë e gënjeshtërt e tij megjithatë u kundërshtua nga revista prestigjioze amerikane Politico, i cili, zbuloi fakte historike se Joe Biden kishte qenë më parë një avokat kokëfortë mbrojtës, për ndërtimin e kombit, duke deklaruar si senator në vitin 2003, se: “Alternativa e ndërtimit të kombit është kaosi, një kaos që shkakton kryekomandantë të etur për gjak, trafikantë droge dhe terroristë” dhe argumentoi se mospranimi i tij për ndërtimin e kombit ishte “i pasinqertë”.
Sikurse shihet vetë media e majtë që e solli me zor në pushtet pensionistin Biden, tani po i hedh papushim mbi surrat ujë të ngrohtë me kritika, duke i nxjerrë në pah hipokrizinë dhe gënjeshtrat e tij të përsëritura.
Të tjerët kundërshtuan komentet e Joe Bidenit, duke pretenduar se ata kërkuan të fajësojnë afganët dhe administratën e mëparshme për mënyrën se si kanë ndodhur ngjarjet, duke përfshirë fajësimin në lidhje me ritmin e ngadalshëm të evakuimeve në pohimin e tij se “disa nga afganët nuk donin të largoheshin më herët”, ende shpresëdhënës për vendin e tyre.
Në një konferencë shtypi me 16 gusht në Pentagon Gjeneral Major Hank Taylor konfirmoi se sulmet ajrore amerikane kishin përfunduar të paktën 24 orë më parë dhe se fokusi i ushtrisë amerikane në atë pikë ishte ruajtja e sigurisë në Aeroportin Ndërkombëtar Hamid Karzai, ndërsa evakuimet e ushtrisë kishin filluar dhe jo evakuimi i 50,000 qytetarëve apo kontraktorëve amerikanë me familjet e tyre, që vepronin prej kohësh në Afganistan, në ndihmë të ushtrisë amerikane, zhvillimit të vendit dhe projekteve të qeverisë demokratike afgane..
Një vështrim gjeografik dhe historik i Afganistanit
Duke e rrotulluar me ngadalë globin e vogël plastik të planetit tonë drejt kontinentit të Azisë, shohim se Afganistani ndodhet në Azinë Jugore-Qendrore. Rajoni i përqendruar në Afganistan ndër shekuj është konsideruar si udhëkryqi i Azisë dhe është quajtur si Zemra e Azisë.
Gërmimet e vendeve prehistorike sugjerojnë se njerëzit jetonin në Afganistan të paktën 50,000 vjet më parë, dhe se komunitetet bujqësore në atë zonë ishin ndër më të hershmet në botë. Një vend i rëndësishëm i aktiviteteve të hershme historike, shumë historian besojnë se Afganistani krahasohet me Egjiptin, për sa i përket vlerës historike të vendeve të tij arkeologjike.
Vendbanimet e hershme në Afganistan daton në Epokën e Paleolitit të Mesëm dhe vendndodhja strategjike e vendit përgjatë Rrugës së Mëndafshit e lidhin atë me kulturat e Lindjes së Mesme dhe pjesëve të tjera të Azisë. Toka historikisht ka qenë shtëpi e popujve të ndryshëm dhe ka dëshmuar fushata të shumta ushtarake, përfshirë ato të Aleksandrit të Madh, Mauryas, Arabëve Muslimanë, Mongolëve, Britanikëve, Sovjetikëve, dhe në 2001 nga Shtetet e Bashkuara me vendet aleate të NATO-s.
Afganistani me sipërfaqe 652,864 km2, është vendi i 41-të më i madh në botë, pak më i madh se Franca dhe më i vogël se Mianmar, dhe me madhësinë e Teksasit në SHBA. Ai nuk ka vijë bregdetare, pasi është pa dalje në det. Afganistani kufizohet me Taxhikistanin në verilindje, Iranin në perëndim, Turkmenistanin në veri-perëndim, Uzbekistanin në veri dhe Kinën në verilindje, ndërsa India njeh një kufi me Afganistanin përmes Kashmirit të administruar nga Pakistani.
Relievi, është kryesisht malore dhe i thyer, me disa kreshta malore të pazakonta të shoqëruara me pllaja dhe pellgje lumore. Ai dominohet nga vargu Hindu Kush, shtrirja perëndimore e Himalajeve deri në Tibetin lindor, përmes maleve Pamir dhe maleve Karakoram në verilindje të largët të Afganistanit. Pika më e lartë e vendit është Noshaq, me 7,492 metër mbi nivelin e detit, kurse pika më e ulët shtrihet në Provincën Joëzjan përgjatë bregut të lumit Amu, në 258 m mbi nivelin e detit. Lumenjtë Arghandab dhe Tarnak kalojnë nga Kandahar. Pavarësisht se ka lumenj dhe rezervuarë të shumtë, pjesë të mëdha të vendit janë të thata. Ajo ka rajonet më të thata në botë. Ekspertët thonë se shtetit i duhen më shumë se 2 miliardë dollarë për të rehabilituar sistemet e tij të ujitjes në mënyrë që uji të menaxhohet siç duhet.
Afganistani është në një zonë gjeologjikisht sizmike aktive, ku tërmetet mund të ndodhin pothuajse çdo vit. Ato janë vdekjeprurëse dhe shkatërruese, duke shkaktuar rrëshqitje toke në disa pjesë ose ortekë gjatë dimrit. Tërmetet e fundit të fuqishëm ishin në vitin 1998, ku u vranë 6,000 njerëz në Badakhshan pranë Taxhikistanit.
Kjo u pasua nga tërmetet Hindu Kush të vitit 2002, në të cilët mbi 150 njerëz u vranë dhe mbi 1.000 u plagosën. Një tërmet i vitit 2010 la 11 afganë të vdekur, mbi 70 të plagosur dhe më shumë se 2.000 shtëpi të shkatërruara.
Klima e vendit është kontinentale me dimër të ashpër në malësitë qendrore, verilindje të akullta (rreth Nuristanit) dhe Korridorin Wakhan, ku temperatura mesatare në janar është nën -15° C dhe mund të arrijë -26° C, dhe verëra të nxehta në zonat e ulëta të pellgut të Sistanit në jugperëndim, pellgut të Jalalabadit në lindje dhe rrafshinave Turkestan, përgjatë lumit Amu në veri, ku temperaturat mesatare mbi 35° C në korrik dhe mund të shkojë mbi 43° C.
Vendi është përgjithësisht i thatë gjatë verës, me shumicën e reshjeve që bien midis muajve dhjetor dhe prill. Biodiversiteti është I pasur. Leopardi i borës, është kafsha zyrtare kombëtare e Republikës Islamike të Afganistanit. Disa lloje gjitarësh ekzistojnë në të gjithë vendin janë: leopardët e dëborës, tigrat siberianë dhe arinjtë kafe jetojnë në rajonet e tundrës alpine me lartësi të larta, sikurse edhe delet Marco Polo, që jetojnë ekskluzivisht në rajonin e Korridorit Wakhan në Afganistanin verilindor. Qeni afgan, është një racë vendase e qenve e njohur për shpejtësinë dhe flokët e saj të gjatë i mirënjohur në perëndim.
Popullsia e Afganistanit u vlerësua në 32.9 milion në vitin 2019 nga Autoriteti i Statistikave dhe Informacionit në Afganistan, ndërsa OKB-ja e vlerëson me mbi 38.0 milion banorë. Në vitin 1979 popullsia e përgjithshme u raportua të ishte rreth 15.5 milion. Rreth 23.9% e tyre janë qytetare, 71.4% jetojnë në zona rurale, dhe 4.7% e mbetur janë nomadë. Një shtesë prej 3 milionë afganësh janë vendosur përkohësisht në Pakistanin fqinj dhe Iranin, shumica e të cilëve kanë lindur dhe rritur në ato dy vende. Që nga viti 2013, Afganistani ishte vendi më i madh prodhues i refugjatëve në botë, një titull i mbajtur për 32 vjet me radhë.
Etnia dhe gjuhët. Popullsia e Afganistanit është e ndarë në disa grupe etnolinguistike. Katër grupet kryesore etnike janë: Pashtunët, Taxhikët, Hazarët dhe Uzbekët. Njihen edhe 10 grupe të tjera etnike dhe secila përfaqësohet në Himnin Kombëtar Afgan. Dari dhe Pashto, janë gjuhët zyrtare të vendit dhe dygjuhësia është shumë e zakonshme.
Pashto, është gjuha amtare e Pashtunëve, megjithëse shumë prej tyre flasin rrjedhshëm edhe gjuhën Dari, ndërsa disa jo-Pashtunë flasin rrjedhshëm gjuhën Pashto. Pavarësisht se Pashtunët kanë qenë dominues në politikën afgane për shekuj me radhë, Dari mbeti gjuha e preferuar për qeverinë dhe burokracinë.
Sipas CIA World Factbook, Dari (Persishtja) flitet në 78% të popullsisë, ndërsa Pashto flitet nga 50%, Uzbekisht 10%, Anglisht 5%, Turkmen 2%, Urdu 2%, Pashayi 1%, Nuristani 1%, Arabisht 1% dhe Balochi 1% e njerëzve.
Feja. Përafërsisht 99.7% e popullsisë afgane është myslimane dhe shumica mendohet se i përmbahen shkollës sunite hanefi. Kështu 89.7% janë sunitë dhe deri 15% shiitë. Dr. Michael Izady vlerësoi se 70% e popullsisë ishin ndjekës të Islamit Suni, 25% Islami Shii Imami, 4.5% Islami Shia Ismaili dhe 0.5% fe të tjera. Xhamia Blu në Mazar-i-Sharif, është xhamia më e madhe në Afganistan.
Të krishterët afganë, të cilët numërohen në 500-8,000 vetë, praktikojnë besimin e tyre të krishterë fshehurazi (si kriptokristian, sikurse ka ndodhur edhe në shumë të Shqipërisë dhe Kosovës, në kohën e sundimit barbar të Perandorisë Kalifatiste Islame Otomane) për shkak të kundërshtimit të fortë shoqëror radikal islam dhe nuk ka kisha publike ër besimtarët e krishterë afgan…
Qytetet. Siç vlerësohet nga CIA World Factbook, 26% e popullsisë ishte urbanizuar që nga viti 2020. Kjo është një nga shifrat më të ulëta në botë. Thaksojmë se në Azi ajo është vetëm më e lartë se Kamboxhia, Nepali dhe Sri Lanka. Urbanizimi është rritur me shpejtësi, veçanërisht në kryeqytetin Kabul, për shkak të kthimit të refugjatëve nga Pakistani dhe Irani pas vitit 2001, njerëzve të zhvendosur brenda vendit dhe emigrantëve ruralë. Qyteti i madh është kryeqyteti i vendit, Kabuli, i vendosur në lindje të shtetit me një popullsi 4.6 milion banorë.
Shteti modern i Afganistanit filloi me dinastitë Hotak dhe Durrani në shekullin XVIII. Në fund të shekullit të 19-të, ai u bë një shtet eksperimental në Lojën e Madhe, midis Indisë Britanike dhe Perandorisë Ruse.
Pas Luftës së Tretë Anglo-Afgane në vitin 1919 vendi ishte i lirë nga ndikimi i huaj, duke u bërë përfundimisht një monarki nën mbretin Amanullah, deri pothuajse 50 vjet më vonë kur Mbreti Zahir u përmbys e u krijua Republika e Afganistanit.
Në vitin 1978, pas një grusht shteti të dytë, Afganistani u bë një shtet socialkomunist, duke provokuar Luftën Sovjeto-Afgane në vitet 1980 kundër rebelëve muxhahidinë.
Deri në vitin 1996 pjesa më e madhe e Afganistanit u pushtua nga grupi fundamentalist islamik, talebanët, të cilët sunduan pjesën më të madhe të vendit si një regjim totalitar për më shumë se pesë vjet.
Talibanët u hoqën nga pushteti pas pushtimit amerikan në vitin 2001, por ende kontrollonin një pjesë të konsiderueshme të vendit.
Lufta 20-vjeçare midis qeverisë komuniste dhe talebanëve radikalë islamik arriti kulmin me ofensivën e talebanëve të vitit 2021 dhe rënien e Kabulit, e cila i ktheu talebanët në pushtet mbas largimit të trupave amerikane me urdhër absurd të njeriut të papërgjeshëm Joe Biden.
Vendi ka nivele të larta të terrorizmit, varfërisë, kequshqyerjes së fëmijëve dhe korrupsionit. Afganistani është anëtare e Kombeve të Bashkuara, Organizatës së Bashkëpunimit Islamik, Shoqatës së Azisë Jugore për Bashkëpunim Rajonal, Grupit 77, Organizatës së Bashkëpunimit Ekonomik dhe Lëvizjes së Paangazhuar.
Ekonomia e saj është e 96-ta në botë, me një produkt të brendshëm bruto (PBB) prej 72.9 miliardë dollarë nga barazia e fuqisë blerëse; vendi kalon shumë më keq përsa i përket PBB-së për frymë (PPP), duke u renditur në vendin e 169 nga 186 vende që nga viti 2018.
Historia ndër shekuj
Fshatrat e hershme bujqësore fshatare u krijuan në Afganistan rreth 7,000 vjet më parë. Shumë perandori dhe mbretëri, janë ngritur gjithashtu në pushtet në Afganistan, si: Greko-Baktriasit, Indoskitët, Kushans, Kidarites, Heftalitët, Alkhons, Nezaks, Zunbils, Turk Shahis, Hindu Shahis, Laëiks, Saffarids, Samanids, Ghaznavids, Ghurids, Khëarazmians, Khaljis, Kartids, Lodis, Surs, Mughals, dhe së fundi, dinastitë Hotak dhe Durrani, të cilat shënuan origjinën politike të shtetit modern.
Vendi ka qenë shtëpia e popujve të ndryshëm, gjatë epokave, mes tyre popujt e lashtë iranianë, që vendosën rolin dominues të gjuhëve indo-iraniane në rajon. Në pika të shumta, territori është përfshirë në perandoritë e gjera rajonale, mes tyre ishin: Perandoria Achaemenid, Perandoria Maqedonase, Perandoria Maurya dhe Perandoria Islame. Për suksesin e tij në rezistencën ndaj pushtimit të huaj gjatë shekujve 19 dhe 20, Afganistani është quajtur varreza e perandorive, edhe pse nuk dihet se kush e shpiku frazën.
Eksplorimi arkeologjik i bërë në shekullin XX, tregon se zona gjeografike e Afganistanit ka qenë e lidhur ngushtë nga kultura dhe tregti me fqinjët e saj në lindje, perëndim dhe veri. Objektet tipike të periudhave Paleolitike, Mesolitike, Neolitike, Bronze dhe Hekuri janë gjetur në Afganistan. Qytetërimi urban, besohet të ketë filluar që në vitin 3000 para Krishtit, dhe qyteti i hershëm i Mundigak (pranë Kandahar në jug të vendit) ishte një qendër e kulturës së Helmand.
Gjetjet më të fundit, vërtetuan se Qytetërimi i Luginës Indus u shtri drejt Afganistanit të sotëm, duke e bërë qytetërimin e lashtë sot pjesë të Pakistanit, Afganistanit dhe Indisë. Në mënyrë më të detajuar, ajo u shtri nga Pakistani veriperëndimor në Indinë veriperëndimore dhe Afganistanin verilindor. Një vend i Luginës Indus është gjetur në lumin Oxus në Shortugai në Afganistanin verior. Ekzistojnë disa koloni më të vogla, që mund të gjenden edhe në Afganistan.
Pas vitit 2000 para Krishtit, valët e njëpasnjëshme të njerëzve gjysmë nomadë nga Azia Qendrore filluan të lëvizin në jug në Afganistan; mes tyre kishte shumë indo-iranianë që flisnin gjuhën indo-evropianë. Këto fise më vonë migruan më tej në Azinë Jugore, Azinë Perëndimore dhe drejt Evropës nëpërmjet zonës në veri të Detit Kaspik, rajoni i cili në atë kohë quhej Ariana…
Mbreti Amanullah Khan pushtoi Indinë Britanike në vitin 1919 dhe shpalli pavarësinë e plotë të Afganistanit më pas. Pas përfundimit të Luftës së Tretë Anglo-Afgane dhe nënshkrimit të Traktatit të Rawalpindi më 19 gusht të vitit 1919, Mbreti Amanullah Khan shpalli Afganistanin një shtet sovran dhe plotësisht të pavarur. Ai u zhvendos për t’i dhënë fund izolimit tradicional të vendit të tij, duke vendosur marrëdhënie diplomatike me bashkësinë ndërkombëtare, veçanërisht me Bashkimin Sovjetik dhe Republikën Weimar të Gjermanisë.
Pas një turneu 1927–28 në Evropë dhe Turqi, ai prezantoi disa reforma që synonin modernizimin e kombit të tij. Një forcë kryesore pas këtyre reformave ishte Mahmud Tarzi, një përkrahës i zjarrtë e edukimit të grave. Ai luftoi për nenin 68 të Kushtetutës së Afganistanit të vitit 1923, i cili e bëri arsimin fillor të detyrueshëm. Institucioni i skllavërisë u hoq në 1923. Gruaja e Khan Mbretëresha Soraya Tarzi ishte një figurë e rëndësishme, gjatë kësaj periudhe në luftën për edukimin e gruas dhe kundër shtypjes së tyre.
Disa nga reformat që u vendosën, të tilla si heqja e burkës tradicionale për gratë dhe hapja e disa shkollave edukative, i larguan shpejt shumë udhëheqës fisnorë dhe fetarë, dhe kjo çoi në Luftën Civile Afgane (1928-1929). Përballë kundërshtimit dërrmues të armatosur, Amanullah Khan dha dorëheqjen në janar të vitit 1929, dhe menjëherë pasi Kabuli ra në duart e forcave saqawist të udhëhequr nga Habibullah Kalakani.
Princi Mohammed Nadir Shah, kushëriri i Amanullahut, nga ana e tij mundi dhe vrau Kalakani në tetor 1929, dhe u shpall Mbret Nadir Shah. Ai braktisi reformat e Amanullah Khan në favor të një qasjeje më graduale të modernizimit, por u vra në 1933 nga Abdul Khaliq, një student pesëmbëdhjetë vjeçar Hazara, i cili ishte një besnik i Amanullahut.
Mohammed Zahir Shah, djali 19-vjeçar i Nadir Shah, arriti në fron dhe mbretëroi nga viti 1933 deri më 1973. Revoltat fisnore të 1944-1947 e panë mbretërimin e Zahir Shahut të sfiduar nga fiset Zadran, Safi, Mangal dhe Wazir të udhëhequr nga Mazrak Zadran, Salemai dhe Mirzali Khan, ndër të tjerë, shumë prej të cilëve ishin besnikë të Amanullahut. Marrëdhëniet e ngushta me shtetet myslimane Turqia, Mbretëria e Irakut dhe Iranit (Persisë) u ndoqën gjithashtu, ndërsa marrëdhënie të mëtejshme ndërkombëtare u kërkuan duke u bashkuar me Lidhjen e Kombeve në vitin 1934. Në vitet 1930 u zhvilluan rrugët, infrastruktura, themelimi i një kombëtare bankë, dhe arsim në rritje. Lidhjet rrugore në veri luajtën një rol të madh në një industri në rritje të pambukut dhe tekstilit. Vendi krijoi marrëdhënie të ngushta me fuqitë e Boshtit, me Gjermaninë, që kishte pjesën më të madhe në zhvillimin afgan në atë kohë, së bashku me Italinë dhe Japoninë.
Historia sot
Zahir Shah, ishte mbreti i fundit i Afganistanit, i cili mbretëroi për 40 vjet në vitet 1933-1973. Deri në vitin 1946, Zahir Shah sundoi me ndihmën e xhaxhait të tij, i cili mbajti postin e Kryeministrit dhe vazhdoi politikat e Nadir Shahut.
Një nga xhaxhallarët e Zahir Shahut, Shah Mahmud Khan, u bë kryeministër në 1946 dhe filloi një eksperiment që lejonte liri më të madhe politike. Më vonë ai u zëvendësua në vitin 1953 nga Mohammed Daoud Khan, kushëriri dhe kunati i mbretit, dhe një nacionalist Pashtun, i cili kërkoi krijimin e një Pashtunistani, duke çuar në marrëdhënie shumë të tensionuara me Pakistanin.
Gjatë dhjetë viteve të tij në post deri në vitin 1963, Daoud Khan bëri presion për reformat e modernizimit shoqëror dhe kërkoi një marrëdhënie më të ngushtë me Bashkimin Sovjetik. Më pas, u formua kushtetuta e vitit 1964 dhe Kryeministri i parë jo-mbretëror u betua.
Mbreti Zahir Shah, si babai i tij Nadir Shah, kishte një politikë të ruajtjes së pavarësisë kombëtare, ndërsa ndiqte modernizimin gradual, duke krijuar ndjenja nacionaliste dhe duke përmirësuar marrëdhëniet me Mbretërinë e Bashkuar. Sidoqoftë, Afganistani mbeti neutral dhe nuk ishte as pjesëmarrës në Luftën e Dytë Botërore dhe as nuk u bashkua me asnjë bllok pushteti në Luftën e Ftohtë më pas.
Sidoqoftë, ishte një përfitues i rivalitetit të fundit pasi Bashkimi Sovjetik dhe Shtetet e Bashkuara u përpoqën për ndikim, duke ndërtuar autostradat kryesore të Afganistanit, aeroportet dhe infrastrukturën tjetër jetike në periudhën e pasluftës. Afganistani mori më shumë ndihmë sovjetike, për zhvillimin për frymë se çdo vend tjetër. Ai kishte, pra, marrëdhënie shumë të mira me të dy armiqtë e Luftës së Ftohtë. Në vitin 1973, ndërsa Mbreti ishte në Itali, Daoud Khan nisi një grusht shteti pa gjak dhe u bë Presidenti i parë i Afganistanit, duke hequr monarkinë.
Regjimi i Republikës Demokratike dhe lufta sovjetike
Në muajin prill 1978, Partia Komuniste Popullore Demokratike e Afganistanit (PDPA) mori pushtetin në një grusht shteti të përgjakshëm, kundër Presidentit të atëhershëm Mohammed Daoud Khan, në atë që quhet Revolucioni Saur (njësoj sikurse revolucioni i kuq i sovjetëve (krismat e tetorit) në Rusi në vitin e zi 1917, që shënoi ardhjen e brekgrisurve në pushtet…).
PDPA deklaroi krijimin e Republikës Demokratike të Afganistanit, me udhëheqësin e saj të parë të emëruar si Sekretar i Përgjithshëm i Partisë Komuniste Demokratike Popullore Nur Muhammad Taraki. Kjo do të shkaktonte një seri ngjarjesh, që do ta kthenin në mënyrë dramatike Afganistanin nga një vend i varfër e i izoluar (edhe pse paqësor) në një vatër të terrorizmit ndërkombëtar. PDPA nisi reforma të ndryshme shoqërore, simbolike dhe të shpërndarjes së tokës, që provokuan kundërshtim të fortë, ndërsa shtypën brutalisht disidentët politikë. Kjo shkaktoi trazira e u zgjerua shpejt në një gjendje lufte civile nga viti 1979, e zhvilluar nga muxhahidinët guerilë (dhe guerilët më të vegjël maoistë), kundër forcave të regjimit komunist në të gjithë vendin.
Shpejt u shndërrua në një luftë, pasi qeveria pakistaneze u siguroi këtyre rebelëve qendra të fshehta trajnimi, SHBA i mbështetën ata përmes Inteligjencës Ndër-Shërbimeve të Pakistanit (ISI), dhe Bashkimi Sovjetik dërgoi mijëra këshilltarë ushtarakë për të mbështetur PDPA-në regjimi, ndërkohë, pati një fërkim gjithnjë e më armiqësor midis fraksioneve konkurruese të PDPA – Khalq dominuese dhe Parcham më të moderuar. Në shtator 1979, Sekretari i Përgjithshëm i PDPA-së Taraki u vra në një grusht shteti të brendshëm, të orkestruar nga anëtarët e tjerë të Khalq, Kryeministri i atëhershëm Hafizullah Amin, i cili mori detyrën e Sekretarit të ri të Përgjithshëm të Partisë Komuniste Demokratike të Popullit.
Situata në vend u përkeqësua nën Amin dhe mijëra njerëz u zhdukën. E pakënaqur me qeverinë e Amin, Ushtria Sovjetike pushtoi vendin në dhjetor 1979, duke u nisur për në Kabul dhe duke vrarë Amin vetëm tre ditë më vonë. Një regjim i organizuar sovjetik, i udhëhequr nga Babrak Karmal i Parcham, por gjithëpërfshirës i të dy fraksioneve (Parcham dhe Khalq), mbushi vakumin. Trupat sovjetike në numër më të konsiderueshëm u vendosën për të stabilizuar Afganistanin nën Karmal, duke shënuar fillimin e Luftës Sovjeto -Afgane.
Shtetet e Bashkuara dhe Pakistani, së bashku me aktorët më të vegjël si Arabia Saudite dhe Kina, vazhduan të mbështesin rebelët, duke dhënë miliarda dollarë para dhe armë, përfshirë dy mijë raketa tokë-ajër FIM-92 Stinger, që zgjati nëntë vjet, lufta shkaktoi vdekjen e 562,000 dhe 2 milionë Afganëve, dhe zhvendosi rreth 6 milion njerëz që më pas u larguan Afganistani, kryesisht në Pakistan dhe Iran. Bombardimet e rënda ajrore, shkatërruan shumë fshatra në fshat, u vendosën miliona mina tokësore, dhe disa qytete si Herat dhe Kandahar u dëmtuan gjithashtu nga bombardimet. Provinca Kufitare Veri-Perëndimore e Pakistanit funksionoi si një bazë organizative dhe rrjetëzuese për rezistencën afgane anti-sovjetike, me ulamat me ndikim të provincës Deobandi që luanin një rol të madh mbështetës në promovimin e xhihadit. Pas tërheqjes sovjetike, lufta civile vazhdoi derisa regjimi komunist nën udhëheqësin e Partisë Demokratike të Popullit Mohammad Najibullah u rrëzua në vitin 1992.
Konflikti i pas Luftës së Ftohtë dhe regjimi taleban
Në histori kemi dy lueftra civile: Lufta Civile Afgane e viteve 1992–1996 dhe Lufta Civile Afgane e viteve 1996–2001. Një luftë tjetër civile shpërtheu pas krijimit të një qeverie koalicioni jofunksionale midis udhëheqësve të fraksioneve të ndryshme muxhahedine. Mes një gjendje anarkie dhe përleshje mes fraksioneve, fraksione të ndryshme muxhahedine kryen përdhunime, vrasje dhe zhvatje të përhapura, ndërsa Kabuli u bombardua rëndë dhe u shkatërrua pjesërisht nga luftimet. Disa pajtime dhe aleanca të dështuara ndodhën midis udhëheqësve të ndryshëm. Talibanët u shfaqën në shtator 1994 si një lëvizje dhe milicia e studentëve (talib) nga medresetë (shkollat) islame në Pakistan, të cilët së shpejti patën mbështetje ushtarake nga Pakistani.
Duke marrë kontrollin e qytetit Kandahar atë vit, ata pushtuan më shumë territore derisa përfundimisht dëbuan qeverinë e Rabbanit nga Kabuli në 1996, ku ata krijuan një emirat, që fitoi njohje ndërkombëtare nga 3 vende: Pakistani, Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe. Talibanët u dënuan ndërkombëtarisht për zbatimin e ashpër të interpretimit të tyre të ligjit islam të sheriatit, i cili rezultoi në trajtimin brutal të shumë afganëve, veçanërisht grave. Gjatë sundimit të tyre, talebanët dhe aleatët e tyre kryen masakra kundër civilëve afganë, mohuan furnizimin me ushqim të OKB-së për civilët e uritur dhe zhvilluan një politikë të tokës së djegur, duke djegur zona të gjera të tokës pjellore dhe duke shkatërruar dhjetëra mijëra shtëpi.
Pas rënies së Kabulit nga talebanët, Ahmad Shah Massoud dhe Abdul Rashid Dostum formuan Aleancën Veriore, të bashkuar më vonë nga të tjerët, për t’i rezistuar talebanëve. Forcat e Dostum u mundën nga talebanët gjatë Betejave të Mazar-i-Sharif në vitin 1997 dhe 1998. Shefi i Shtabit të Ushtrisë së Pakistanit, Pervez Musharraf, filloi të dërgojë mijëra pakistanezë për të ndihmuar talebanët të mposhtin Aleancën Veriore. Deri në vitin 2000, Aleanca Veriore kontrollonte vetëm 10% të territorit, të vendosur në verilindje. Më 9 shtator 2001, Massoud u vra nga dy sulmues arabë vetëvrasës në Luginën Panjshir. Rreth 400,000 afganë vdiqën, në konfliktet e brendshme civile midis vitit 1990 dhe 2001.
Në tetor 2001, Shtetet e Bashkuara pushtuan Afganistanin për të hequr talibanët nga pushteti pasi ata refuzuan të dorëzojnë Osama Bin Laden, i dyshuari kryesor i sulmeve të 11 shtatorit, i cili ishte një mysafir i strehuar nga talebanët dhe po operonte me al-Kaedën e tij në Afganistan. Shumica e afganëve mbështetën pushtimin amerikan të vendit të tyre. Gjatë pushtimit fillestar, forcat amerikane dhe britanike bombarduan kampet e trajnimit të al-Kaedës, dhe më vonë duke punuar me Aleancën Veriore, regjimit talebanë i erdhi fundi.
Përfshirja e NATO-s Lufta në Afganistan 2001-2021 dhe kryengritja talebane
Në Dhjetor 2001, pasi qeveria talebane u përmbys, u formua Administrata e Përkohshme Afgane nën Hamid Karzai. Forca Ndihmëse e Sigurisë Ndërkombëtare (ISAF), u krijua nga Këshilli i Sigurimit i OKB-së, për të ndihmuar administratën Karzai dhe për të siguruar sigurinë bazë.
Në atë kohë, pas dy dekadash lufte si dhe një urie akute në atë kohë, Afganistani kishte një nga nivelet më të larta të vdekshmërisë foshnjore dhe të fëmijëve në botë, jetëgjatësinë më të ulët, shumica e popullsisë ishin të uritur, dhe infrastruktura ishte e rrënuar. Shumë donatorë të huaj filluan të ofrojnë ndihmë dhe ndihmë, për të rindërtuar vendin e shkatërruar nga lufta.
Forcat talebane ndërkohë filluan të rigrupohen brenda Pakistanit, ndërsa më shumë trupa të koalicionit hynë në Afganistan, për të ndihmuar procesin e rindërtimit. Talibanët filluan një kryengritje për të rimarrë kontrollin mbi Afganistanin. Gjatë dekadës së ardhshme, ISAF dhe trupat afgane udhëhoqën shumë ofensiva kundër talebanëve, por nuk arritën t’i mposhtnin plotësisht. Afganistani mbetet një nga vendet më të varfra në botë për shkak të mungesës së investimeve të huaja, korrupsionit qeveritar dhe kryengritjes talebane. Ndërkohë, Karzai u përpoq të bashkonte popujt e vendit, dhe qeveria afgane ishte në gjendje të ndërtonte disa struktura demokratike, duke miratuar Kushtetutën në vitin 2004, me emrin Republika Islamike e Afganistanit.
U bënë përpjekje, shpesh me mbështetjen e vendeve donatore të huaja, për të përmirësuar ekonominë e vendit, kujdesin shëndetësor, arsimin, transportin dhe bujqësinë. Forcat ISAF gjithashtu filluan të trajnojnë Forcat e Sigurisë Kombëtare Afgane. Pas vitit 2002, gati pesë milionë afganë u riatdhesuan. Numri i trupave të NATO -s të pranishëm në Afganistan arriti në 140,000 në vitin 2011, duke rënë në rreth 16,000 në vitin 2018. Në shtator 2014 Ashraf Ghani u bë president pas zgjedhjeve presidenciale të vitit 2014, ku për herë të parë në historinë e Afganistanit pushteti u transferua në mënyrë demokratike. Më 28 dhjetor 2014, NATO përfundoi zyrtarisht operacionet luftarake ISAF në Afganistan dhe transferoi përgjegjësinë e plotë të sigurisë tek qeveria afgane. Operacioni Mbështetje e vendosur e udhëhequr nga NATO u formua në të njëjtën ditë si pasardhëse e ISAF. Mijëra trupa të NATO-s mbetën në vend, për të trajnuar e këshilluar forcat qeveritare afgane dhe për të vazhduar luftën e tyre kundër talebanëve.
Ringjallja dhe ofensiva talebane e vitit 2021 dhe rënia e Kabulit
Më 14 prill 2021, Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s Jens Stoltenberg tha se aleanca kishte rënë dakord të fillonte tërheqjen e trupave të saj nga Afganistani deri më 1 maj 2021. Menjëherë pasi filloi tërheqja e trupave të NATO-s, talebanët filluan një ofensivë kundër qeverisë afgane, duke përparuar shpejt përpara forcave të qeverisë afgane në kolaps. Sipas një raporti të inteligjencës amerikane, qeveria afgane ka të ngjarë të shembet brenda gjashtë muajsh pasi NATO të përfundojë tërheqjen e saj nga vendi. Më 15 gusht 2021, ndërsa talebanët kontrolluan përsëri një shumicë dërrmuese të territorit afgan, talebanët filluan të kapnin kryeqytetin Kabul dhe shumë civilë, zyrtarë qeveritarë dhe diplomatë të huaj u evakuuan.
Presidenti Ghani u largua nga Afganistani atë ditë. Që nga 16 gusht 2021, një Këshill Koordinues jozyrtar i udhëhequr nga burra të lartë shtetërorë ishte në procesin e koordinimit të transferimit të institucioneve shtetërore të Republikës Islamike të Afganistanit tek talebanët. Më 17 gusht, Nënkryetari i Parë i Republikës Islamike të Afganistanit, Amrullah Saleh, e shpalli veten President të përkohshëm të Afganistanit dhe njoftoi formimin e një fronti anti-taleban në Luginën Panjshir, së bashku me Ahmad Massoud dhe Ministrin e Mbrojtjes Bismillah Khan Mohammadi…
Literatura:
1. Islamic Republic of Afghanistan in Geonames.org
2. Central Statistics Office Afghanistan, 2020.
3. “Afghanistan”. International Monetary Fund. Retrieved 14 November 2018.
4. Griffin, Luke (14 January 2002). “The Pre-Islamic Period”. Afghanistan Country Study. Illinois Institute of Technology. Archived from the originalon 3 November 2001. Retrieved 14 October 2010.
5. Afghanistan – John Ford Shroder, University of Nebraska. Encarta. Archived from the original on 17 July 2004. Retrieved 19 May 2012.
6. “Afghanistan: A Treasure Trove for Archaeologists”. Time. 26 February 2009. Archived from the original on 26 July 2013. Retrieved 13 July 2011.
7. “Chronological History of Afghanistan – the cradle of Gandharan civilisation”. Gandhara.com.au. 15 February 1989. Archived from the original on 9 September 2012. Retrieved 19 May 2012.
8. “Afghan and Afghanistan”. Abdul Hai Habibi. alamahabibi.com. 1969. Archived from the original on 23 October 2008. Retrieved 17 November2015.
9. Charles Higham (2014). Encyclopedia of Ancient Asian Civilizations. Infobase Publishing. p. 141. ISBN 978-1-4381-0996-1.
10. Tanner, Stephen (2009). Afghanistan: A Military History from Alexander the Great to the Ëar against the Taliban. Da Capo Press. p. 126. ISBN 978-0-306-81826-4.
11. Anthony Hyman (27 July 2016). Afghanistan under Soviet Domination, 1964–91. Springer. p. 46. ISBN 978-1-349-21948-3.
12. GUTMAN, Roy (2008): Hoë Ëe Missed the Story: Osama Bin Laden, the Taliban and the Hijacking of Afghanistan, Endoëment of the United States Institute of Peace, 1st ed., Ëashington D.C.
13. “Afghan president Ashraf Ghani inaugurated after bitter campaign”. The Guardian. Archived from the original on 21 April 2015. Retrieved 12 April2015.
14. “NATO to Cut Forces in Afghanistan, Match US Ëithdraëal”. VOA Neës. 14 April 2021.
15. “President Ashraf Ghani Flees Afghanistan, Taliban Take Over Kabul: Report”. NDTV.com. Archived from the original on 15 August 2021. Retrieved 15 August 2021.
16. “An anti-Taliban front forming in Panjshir? Ex top spy Saleh, son of ‘Lion of Panjshir’ meet at citadel”. The Ëeek. Retrieved 17 August 2021.
17. “Afghan Vice President Saleh Declares Himself Caretaker President; Reaches Out To Leaders for Support”. Neës18. 17 August 2021. Retrieved 17 August 2021.
18. “Afghanistan Population 2020 (Demographics, Maps, Graphs)”. 2020 Ëorld Population by Country. 26 April 2020. Retrieved 13 June 2020.
19. “United Nations and Afghanistan”. UN Neës Centre. ArchivedOctober 31, 2013, at the Ëayback Machine.
20. “The roots of Afghanistan’s tribal tensions”. The Economist. 31 August 2017.
