Portret i një kultivuesi të njohur të duhanit nga Kraja
Gjekë Gjonaj
Zona e Krajës kaherë është e njohur për kultivimin e duhanit nga i cili pothuaj çdo familje me shumë punë e vështirësi kanë siguruar jetesën e tyre. Kultivimi i duhanit këtu ka një traditë të gjatë , madje shekullore, për shkak të tipologjisë së tokës dhe kushteve klimatike . Gjethet e arta të thara në diell të kësaj bime fitimprurëse dikur në Krajë mbulonin pothuaj çdo cep të secilës shtëpi. Fermerë atëherë kishte shumë, sepse Kraja ishte e populluar, me më shumë banorë. Sot, kjo krahinë shqiptare, buzë Liqenit të Shkodrës, nën malin Rumi, lëngon nga mungesa e banorëve të saj, të cilët për arsye të ndryshme janë larguar nga ajo, duke kërkuar jetë më të rehatshme brenda dhe jashtë shtetit. Megjithëse Kraja për çdo vit po zbrazet, ata pak banorë që ende ruajnë tokën dhe shtëpitë e të parëve të vet, nuk kanë hequr dorë nga ky lloj biznesi familjar. Në mesin e tyre është edhe fermeri , Sait Gjonoviqi ( 64 vjeç) nga fshati Blacë i Krajës , të cilin çdo ditë pazari mund ta takoni dhe të blini duhan tek ai në tregun e gjelbër në Ulqin.
Tradita më e fortë se ligjet
Ai edhe në këtë moshë vazhdon traditën e familjes, për të cilën thotë se ajo është më e fortë se ligjet dhe marrëveshjet. “ Kultivimin e duhanit e kemi traditë të lashtë, të cilën nuk e kemi ndërprerë deri më sot. Edhe unë këtë veprimtari e kam trashëguar nga të parët e mi. Si fëmijë i kam ndihmuar babait dhe gjyshit në kultivimin e duhanit dhe asnjëherë nuk kam hequr dorë nga prodhimi i këtij produkti shumë të kërkuar në treg. Më intensivisht merrem me kultivimin e duhanit qysh se mbeta pa punë në ndërmarrjen “ Primorka” të Tivarit. Asokohe nuk kisha asnjë të ardhur tjetër, prandaj vendosa të shtoj sipërfaqet e mbjella me duhan. Tokat i kam shumë pjellore . Ato nuk kanë nevojë për ujitje, sepse e mbajnë shumë lagështinë. Aq janë të mrekullueshme saqë gjetelinën ( tërfojën) e kam kositur deri në pesë herë në vit pa rënë pika e shiut. Nga viti në vit e kam shtuar prodhimin e duhanit. Krahas kësaj veprimtari jam marrë pak edhe me peshkim e prodhimtari të tjera bujqësore e blegtorale.
Kultivimi i duhanit është punë e vështirë
Ky prodhues i duhanit thotë se ky produkt kërkon shumë punë, që nga procesi i prodhimit e deri tek procesi i tregtimit – shitjes. “Në kohët e hershme tokën e kemi punuar në mënyrë primitive, me vegla të vjetra bujqësore , me parmendë, kurse mbjelljen dhe prashitjen e duhanit e kemi bërë me shatë. Tokën e kemi plehëruar vetëm me plehra organike të prodhuara në stalla të bagëtive. Në ato kohra fidanin e duhanit e kemi mbjellë 70-80 centimetër larg njëri- tjetrit. Rreth punëve të duhanit kanë qenë të angazhuar pothuaj të gjithë anëtarët e familjes. Nuk kemi pasur nevojë për punëtorë. Ka pasur edh raste bashkarie, ose si punëtorë falë. Gjethet e duhanit i kemi vendosur në një fill të quajtur varg, një sasi duhani e një “ dore vjeljeje”. Më pastaj kemi bërë ndarjen e duhanit në klasa, ndarjen e gjetheve të duhanit sipas karakteristikave të caktuara, madhësisë së gjetheve, ngjyrës dhe “ dorës së vjeljes” me qëllim kategorizimin cilësor të gjetheve të duhanit. Duhanin e kemi tharë në mure të shtëpive. Pas tharjes gjethet e duhanit i kemi bërë gati për tregtim. Në kohën sa ka ekzistuar Kombinati i Duhanit në Podgoricë shumica e kultivuesve të duhanit në Krajë këtë produkt ia ka dhënë këtij grumbulluesi me të cilin kemi lidhur kontratë shit-blerjeje. Sezoni i grumbullimit të duhanit të tharë, kryesisht fillon jo më vonë se data 1 nëntor dhe përfundon jo më vonë se deri në fund të muajit mars të vitit pasardhës”, thotë Gjonoviqi. Shton se me kalimin e viteve është lehtësuar puna në kultivimin e kësaj kulturë. “Toka sot punohet me mjete bashkëkohore bujqësore. Kjo është gjë e mirë, por shqetëson fakti se numri i prodhuesve të duhanit në Krajë po zvogëlohet , si pasojë e migrimit dhe emigrimit të popullatës”, shprehet me keqardhje Gjonoviqi.
Rendimentet e kënaqshme
Sipas fjalëve të Saitit rendimentet janë të kënaqshme. “ Unë këtë vit kam mbjell rreth 20.000 fidanë duhan. Vjeljen e duhanit e kam përfunduar në muajin qershor, sikurse edhe prodhuesit tjerë të kësaj zonë. Të gjithë sasinë e duhanit tash disa vjet e thaj në afro 10 sera, e jo si dikur nëpër mure të shtëpisë. Pas kësaj fushatë mund të them se rendimentet janë të kënaqshme dhe se ky vit për mua ka qenë i bereqetshëm, sepse vera ka qenë e thatë dhe shumë e nxehtë, çka ka ndikuar në rritjen e sasisë së duhanit. Saiti uron që të gjithë prodhuesit e tjerë duhanit në Krajë të jenë të kënaqur me rendimentet në mënyrë që edhe ata, sikur ai, të kenë sadopak fitim (të ardhura) për jetesë në këtë vendbanim të lashtë afër boshatisjes së plotë.
Cilësia e mirë, aroma e këndshme, tregu i siguruar
Duhani i Krajës kahmoti është i njohur për nga cilësia, jo vetëm në Mal të Zi, por edhe në ish- republikat e Jugosllavisë dhe në shtete tjera evropiane, deri edhe në Amerikën e largët , ku është tregtuar me vite të tëra. Këtë fakt e dinë të gjithë duhanxhinjtë e vjetër, sidomos ata që kanë përdorur për pirje “ duhanin e dredhur” të grirë me fije të imta , “ duhanin për llullë” të grirë trashë , për pirje me llullë, duhanin “ puro”, i grirë , i mbështjellë me gjethe duhani ose mbështjellëse letre me ngjyrë të bardhë. Ky duhan, siç pohojnë konsumuesit e tij, përveç cilësisë ka një aromë të veçantë, specifike tepër të këndshme. Këto karakteristika kanë ndikuar në shit-blerjen e tij. Se sa kualitet ( në zë) ka qenë duhani i Krajës bashkëbiseduesi ynë na tregon një rrëfim të bashkëfshatarëve të tij të vjetër që i mbeti në kujtesë. “ Kur isha fëmijë mbaj mend një pako të duhanit të quajtur “ Zodijak”. Këto cigare , siç bisedonin kranjanët e vjetër, kanë pasur një aromë tepër të mirë dhe nën emrin “ Zodijak” në pako shkruante : “ Duhani nën Rumi të Krajës”. Ky rrëfim prej atëherë më bëri shumë përshtypje dhe si duhanpirës i kahmotshëm dhe si kultivues i duhanit mund të them atë që e thonë shumë duhanxhinj se duhani i kësaj trevë në atë kohë ka qenë duhani më i mirë dhe më i shtrenjti në ish-Jugosllavi. Duhani i Krajës edhe sot është i cilësisë së mirë, aromatik, ndërsa prodhuesit e kanë të siguruar tregun për shitjen e tij.
Një kilogram duhan kushton 30 -50 euro
Rritjet e konsiderueshme të shpenzimeve të jetesës kanë ndikuar edhe në rritjen e çmimit të duhanit. “ Çmimet po rriten shumë shpejt. Pothuaj çdo ditë blej në dyqane e markete të mëdha. Ditëve të pazarit tregtoj në tregun e gjelbër në Ulqin dhe zakonisht çmimet po ndryshojnë nga dita në ditë. Ky inflacion i ka detyruar edhe prodhuesit e duhanit të Krajës të rrisin çmimin. “ Unë e shes duhanin në bazë të cilësisë. Një kilogram kushton 30- 50 euro. Ky çmim për dikë mund të jetë i shtrenjtë, megjithatë tregun e kam të siguruar. Madje , kërkesa është më e madhe se sa prodhimi. Edhe pse duhani e dëmton shëndetin e njeriut, duhani i Krajës është mi i mirë se të gjithë të tjerët. Duhani që e blihet në pako është artificial, jo i pastër, kurse duhani i Krajës është organik, sepse rritet pa insekticide artificiale, plehra kimikë dhe hebricide . Përveç kësaj ai është më i leverdishëm për duhanpirësit. Ja matematika ime. Me 1 kilogram duhan të grirë prodhohen afro 60 pako cigare. Mesatarisht një pako cigare e cilësisë së mirë të duhanit kushton 3-4 euro, që do të thotë 180—240 euro shpenzime për një muaj, ndërsa ata që e konsumojnë duhanin e grirë të Krajës shpenzojnë tri deri në katër herë më pak para , se të tjerët. Dhe, çka është më e rëndësishme ata dinë se çka pinë”, thotë Saiti.
Derisa të ketë shëndet do të kultivojë duhanin
Ky kultivues i njohur i duhanit një pjesë të vitit jeton në Krajë, kurse pjesën tjetër në lagjen Kodra të Ulqinit bashkë me bashkëshorten dhe babain. Kur mërzitet në Ulqin shkon në Krajë, e kur e merr malli për qytet kthehet në Ulqin. Kështu, thotë ai do të veprojë deri sa të ketë shëndet. Do të vazhdojë gjithnjë me mbjelljen e duhanit, por në sasi më të vogla. Nuk mund të ndahet lehtë nga prodhimi i duhanit, sepse, siç pohon ai, nga duhani, peshkimi e prodhimet tjera bujqësore e blegtorale ka shkolluar tre fëmijë, një djalë e dy vajza, të gjithë me arsimim të lartë e të martuar, ka blerë truallin dhe ka ndërtuar shtëpinë në Ulqin. Shembull i gjallë se si mund të jetohet mirë dhe me nder nga puna.
